Մամուլն ու ինքնությունը. ինչպե՞ս են 1920-ականների հրապարակումները ձևավորել մեր պատկերացումները. նոր հետազոտություն ԵՊՀ-ում

Երեք տարվա հետազոտությունների արդյունքները խումբն ամբողջացրել է նաև 2024 թ. կայացած միջազգային գիտաժողովում, ինչպես նաև թեմայի վերաբերյալ հրատարակված գիտական հոդվածների ժողովածուում։ Հետազոտական աշխատանքներն ու ժողովածուի հրատարակումը կատարվել են ՀՀ ԿԳՄՍՆ ԲԿԳ-ի տրամադրած դրամաշնորհի արդյունքում: Առաջիկայում նախատեսվում է ևս մեկ հոդվածի հրատարակում միջազգային բարձր վարկանիշ ունեցող հանդեսում:

Ժողովածուի տարբեր հոդվածների հեղինակները, ուսումնասիրելով ժամանակի պարբերական մամուլը (Թիֆլիսի «Մշակ», Երևանի «Յառաջ», Կ. Պոլսի «Ժողովուրդի ձայն-Ժամանակ», Ալեքսանդրիայի «Արև», Բոստոնի «Հայրենիք»), վերլուծում են այն հարցերը, թե ինչպես են մամուլում ներկայացվում 1920 թ. թուրք-հայկական պատերազմն ու դրան առնչվող իրադարձությունները, այդ թվում՝ թուրք-հայկական սահմանային բախումների արձագանքները, քեմալական Թուրքիայի կողմից Հայաստանի վրա հարձակման նախապատրաստման մասին լուրերը, Հայոց ցեղասպանության քեմալական ծրագրի իրականացման արձագանքները: 

Թեմայի վերաբերյալ զրուցել ենք Պատմության ֆակուլտետի դեկան Մխիթար Գաբրիելյանի հետ:

- Պարո՛ն Գաբրիելյան ինչո՞ւ եք ընտրել այս թեման, ո՞ր ուղղություններով է այն առնչվում այսօրվա իրականության հետ:

- 19-րդ դարի երկրորդ կեսին և 20-րդ դարասկզբին պարբերական մամուլը և՛ Հայաստանում, և՛ Սփյուռքում շատ կարևոր դեր է խաղացել՝ հայերի ինքնության, ազգային մտածողության կայացման, պատկերացումների և ինքնապատկերացումների կայացման ու փոխակերպումների գործընթացներում: Հեռուստատեսության և այլ տեղեկատվական աղբյուրների բացակայության պայմաններում հենց մամուլն էր արագ գաղափարներ տարածողն ու գաղափարների վրա ազդող հիմնական ռեսուրսներից մեկը: Ժողովածուի տարբեր հոդվածներում ներկայացնում ենք, թե 1920-ականներին, ինչպես նաև 1930-ականների սկզբին Խորհրդային Հայաստանում, ԱՄՆ-ում և այլ երկրներում ապրող հայերն ինչ տեղեկություն են ստացել հայ-թուրքական պատերազմի ու դրա հետևանքների մասին, և այդ տեղեկության միջոցով ինչպես են ձևավորվել ու փոխվել մարդկանց պատկերացումները թե՛ իրավիճակի, թե՛ հարևանների, թե՛ իրենց մասին:

Երբ նայում ենք 1920-ականների հայկական մամուլը, տեսնում ենք, որ շատ բան չի փոխվել․ և՛ թուրքերի պատկերացումները մեր մասին, և՛ մեր պատկերացումները թուրքերի մասին գրեթե նույնն են մնացել: Ինչպես նախկինում, այնպես էլ այսօր հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման ֆոնին հայ հասարակության մի ստվար մաս շարունակում է Թուրքիան ընկալել որպես թշնամի, ցեղասպան երկիր և գտնում է, որ մենք միշտ կորցնող կողմն ենք լինելու, եթե գնանք հարաբերությունների կարգավորմանն այն տարբերակով, որն առաջարկվում է: Մյուս կողմից, ինչպես 1920-ականներին, այնպես էլ այսօր կա հասարակական-քաղաքական պատկերացումների մի հատված, որն ասում է՝ պետք է փորձել մոռանալ անցյալն ու գոնե տանելի հարաբերություններ ունենալ հարևանների հետ: Հայ-ռուսական հարաբերությունների համատեքստում կրկին նույն պատկերն է. 1920 թ. հայկական մամուլում նկատելի է բացասական վերաբերմունք Ռուսաստանի հանդեպ, մասնավորապես, երբ ռուս-թուրքական դաշինքը կայացավ հիմնականում հայկական շահերի զոհաբերության հաշվին: Եվ այսօր մենք որոշ հասարակական ու քաղաքական շրջանակների կողմից կրկին տեսնում ենք Ռուսաստանին ուղղված մեղադրանքներ՝ կապված հատկապես 44-օրյա պատերազմի, արցախյան հիմնախնդրի կարգավորման ձախողման հետ, երբ Ադրբեջանին ու Թուրքիային մեղադրելուն զուգահեռ՝ նաև ընդգծվում է Ռուսաստանի բացասական դերակատարումը: 

- Նշեցիք, որ այսօր, հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման փորձերին զուգահեռ, հասարակության մի ստվար մաս շարունակում է Թուրքիան ընկալել որպես թշնամի, ցեղասպան երկիր: Միգո՞ւցե Թուրքիայի կողմից ցեղասպանության ժխտումն է դրդում հայ հասարակության մեջ նման ընկալում ունենալու, Դուք ի՞նչ եզրահանգման եք եկել:

- Մենք վերլուծել ենք նաև հայ հասարակության պատկերացումներն ու ընկալումները, փորձել ենք հասկանալ մամուլում հրատարակված նյութերի տրամաբանությունը։ Ահռելի ծավալի նյութերի վերլուծությունը հնարավորություն է տվել գոնե ամենաընդհանուր գծերով հասկանալու, թե ինքներս մեր մասին ինչ էինք մտածում 1920 թ., մամուլն ինչպես էր մեզ ներկայացնում, ով էինք մենք, ովքեր էին մեր հարևանները և ինչ տիպի հարաբերություններ պետք է ունենայինք մեր հարևանների հետ: Կարևոր են նաև մամուլում ներկայացվող տեսակետները Հայաստանի Հանրապետության վերաբերյալ։ Ընդ որում, այդ պատկերացումները փոխվում էին պետության ու իշխանությունների արձանագրած հաջողություններին կամ անհաջողություններին զուգահեռ։ Այսպես՝ թերթերի հիմնական մասը մինչև 1920 թ. կեսերը Հայաստանը ներակայացնում էր որպես բավականին հաջող, մրցունակ երկիր, իսկ քաղաքակրթական տեսանկյունից մեզ և թուրքերին, ինչպես նաև մեզ և կովկասյան թաթարներին, որոնք հետո դարձան ադրբեջանցի, բոլորովին տարբեր հարթությունների վրա էր դիտարկում։ Ըստ նյութերի հիմնական մասի՝ տարածաշրջանում վրացիների ու որոշ այլ հանրությունների հետ մենք՝ հայերս, քաղաքակրթության ներկայացուցիչներ էինք, իսկ թուրքերին ու թաթարներին տրվող որակումները հիմնականում բացասական էին՝ կապված կոտորածների, սպանությունների, թալանի ու այլ իրողությունների հետ։ Մենք փորձել ենք ցույց տալ, որ այն բացատրություններն ու մեկնաբանությունները, որոնք մամուլով տրվել են, ազդել են մեր ինքնության վրա: Մամուլի ուղիղ ազդեցությունը մեր պատկերացումների ու մտքի վրա շատ մեծ է: Օրինակ՝ 1920 թ. պատերազմում Հայաստանի պարտությունից հետո հրապարակումներ կային այն մասին, որ թուրքը տասնամյակներ ու հարյուրամյակներ շարունակ նպատակ է ունեցել ոչնչացնելու հային ու հայկականը, իսկ ավելի ուշ ժամանակի հրապարակումներում ասվում է, որ մեր պարտության պատճառը մեր բանակի կազմալուծումն է, բոլշևիկյան քարոզչությունը, բարոյահոգեբանական բարդ մթնոլորտը, իսկ իրականությունը, իհարկե, այս ամենի հանրագումարն է: 

- Խնդրում եմ, օրինակներով ներկայացրեք 1920-ականներին հայկական մամուլում տեղ գտած արձագանքները, որոնք վերաբերել են հայ-թուրքական հարաբերություններին, պատերազմին: 

- Մինչև 1920 թ. պատերազմի սկսվելն ու դաժան իրադարձությունները՝ որոշակի ավելորդ լավատեսություն ու ինքնավստահություն է դիտվում հայկական մամուլում: Օրինակ՝ Կ. Պոլսի «Ժողովուրդի ձայն-Ժամանակ» օրաթերթում հրապարակվել է, որ Հայաստանի բանակը բավական չափով ռազմանյութ ունի, նշվել է, որ Կարսի առջև հայկական բանակի օդանավերը ջարդ են տվել և փախուստի մատնել հարձակվող հրոսակախմբերին: Սակայն, այս հրապարակումից որոշ ժամանակ անց տեղի է ունենում Կարսի անկումը, որը ճակատագրական նշանակություն ունեցավ Հայաստանի առաջին հանրապետության համար: Մյուս կողմից, հայկական մամուլը հետաքրքիր բացահայտումներ է անում մեր և հարևանների մասին, թե ինչպես ենք մենք պատկերացնում թուրքերին, ռուսներին, ինչպես ենք քննադատում կառավարությանը: Օրինակ՝ պատերազմի ավարտական փուլում հրապարակվել է հոդված՝ «Հայկական բանակի բարոյականը ընկած է, մինչ ընդհակառակը՝ թուրքերն ավելի կարգապահ են և լավ պարենավորված» վերտառությամբ: Մամուլում նաև ժամանակի ընթացքում փոխվել է թուրքերի հանդեպ եղած հռետորաբանությունը, երբ, օրինակ, Հայաստանի առաջին հանրապետության հիմնադիրներից Սիմոն Վրացյանն ասել է. «Մեր նշանաբանն է՝ հաշտություն Թուրքիո և բոլոր դրացիների հետ»։ Սա այն դեպքում, երբ մինչ պատերազմի սկսվելը մեր պատկերացումներն ու ակնկալիքներն ավելի լավատեսական էին: Այսինքն՝ պատերազմի ընթացքը ցույց տվեց, որ լավատեսությունն այդքան էլ հիմնավորված չէր: Նույնը վերաբերում է ռուս-թուրքական հարաբերություններում փոփոխություններին, որովհետև Ռուսաստանին վերաբերող նյութերի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ դրանք ամենևին էլ դրական չեն։ Ռուս-թուրքական գործակցությունը ներկայացվում է և՛ պատերազմում պարտության, և՛ Հայաստանի առաջին հանրապետության անկման պատճառների շարքում: 

- Այս ամենից Ձեր հետևությունը ո՞րն է, մամուլը պետք է շարունակի՞ իր գործառույթը նույն ձևով, թե՞ փոփոխության պետք է ենթարկվի: Եվ հայ-թուրքական հարաբերությունների բարելավումը, ըստ Ձեր վերլուծությունների, վտանգներ պարունակու՞մ է: 

- Մեր վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ պետք է մամուլում լինի բավարար լրջություն՝ չհարվածելու մեր ինքնությանը: Կան թեմաներ, հարցադրումներ, որոնց վերաբերյալ մանիպուլյացիաները շատ են նաև այսօր, և եթե վերլուծական նյութ է պատրաստվում, այն պետք է լինի համակողմանի, և պատրաստողն ունենա բավարար գիտելիքներ թեմայի վերաբերյալ: Ինչ վերաբերում է հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորմանը, ապա պետք է նշեմ, որ ցանկացած բարելավում նաև ռիսկեր է պարունակում, դա ամբողջ աշխարհում է այդպես: Այսինքն՝ պետք է ունենալ այդ ռիսկերի գիտական համակողմանի, մանրամասն վերլուծություն, օրինակ, եթե հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման արդյունքը պետք է լինի Սփյուռքի հետ հարաբերությունների վատթարացումը, ապա պետք է գտնել ոսկե միջինը: