«Միջնադարում հայ քանդակագործ վարպետները ակտիվ մասնակցություն են ունեցել սելջուկյան Անատոլիայի կառույցների շինարարությանը». Զարուհի Հակոբյան

-Տիկի՛ն Հակոբյան, խնդրում եմ՝ նշե՛ք, թե ե՞րբ եք սկսել հայկական միջնադարյան քանդակին վերաբերող Ձեր ուսումնասիրությունների շարքը, ի՞նչ առանձնահատկություններ ունի միջնադարյան քանդակը, և ինչո՞վ է այն տարբերվում վաղմիջնադարյան քանդակից:

-Այս դրամաշնորհային նախագիծը մեր խմբի նախորդ՝ երկամյա գիտական ծրագրի շարունակությունն է, որը նույնպես տրվել էր ԿԳՄՍՆ բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտեի կողմից։ Նախորդ հետազոտությունը նվիրված էր խոնարհված և քիչ ուսումնասիրված հուշարձանների քանդակի ուսումնասիրմանը, որի արդյունքները հրատարակվեցին թվային գիրք-ալբոմով (Եր., 2023թ., ԵՊՀ հրատ․)։ Նոր նախագիծն առավել ընդգրկուն է և նպատակաուղղված է Զաքարյան շրջանի հուշարձանների քանդակի մի շարք՝ դեռևս չուսումնասիրված խնդիրների լուսաբանմանը, այն է՝ խորհրդաբանություն, առանձին օրինակների նույնականացում, հարևան մշակույթների հետ փոխառնչություններ և այլ հարցեր։ Հայ միջնադարյան քանդակին նվիրված իմ ուսումնասիրությունները սկսել եմ ԵՊՀ-ում դասավանդելուն զուգահեռ. ունեմ միայն քանդակին նվիրված մոտ 60 հրատարակում։ Մեր խմբի մյուս 4 անդամները ևս արվեստաբաններ են, որոնք երկար տարիներ զբաղվում են քանդակի ուսումնասիրությամբ և ունեն բազմաթիվ հոդվածներ։

Ինչ վերաբերում է վաղ և հասուն միջնադարի քանդակի տարբերությանը, ապա մեր թիրախավորած շրջանի՝ 12-14-րդ դարերի քանդակի թեմատիկան ավելի բազմազան է և հարուստ: Բացի ավանդական՝ ավետարանական տեսարաններից՝ նրանում բազմաթիվ են կենդանապատկերները: Ուսումնասիրվող ժամանակահատվածում բարձր զարգացում և նոր գեղարվեստական ոճ է ձեռք բերում զարդաքանդակը։ 

-Հայկական միջնադարյան արվեստում ի՞նչ նշանակություն է ունեցել քանդակը: Ի՞նչ խորհուրդ են ունեցել քանդակված պատկերները: Քարերի ո՞ր տեսակներն են կիրառվել:

-Միջնադարում քանդակը եկեղեցական ճարտարապետության և կոթողային հուշարձանի անբաժան մասն է եղել։ Այն կոչված էր իրեն հատուկ գեղարվեստական միջոցներով ազդելու ժողովրդի լայն շերտերի վրա: Թիրախը մասնավորապես նրանք էին, ովքեր գրագետ չէին, ուստի տեսողական արվեստի ազդեցությունը նրանց համար առաջնային էր։ Քանդակային պատկերների՝ ավետարանական տեսարանների, Քրիստոսի և Տիրամոր կերպարների, ինչպես նաև այլաբանական կենդանիների և թռչունների միջոցով արտահայտվում էին կրոնական պատկերացումները։ Քարով չափազանց հարուստ Հայաստանում քանդակի համար օգտագործվել են գրեթե բոլոր քարատեսակները, որոնցով և կառուցվել են բուն եկեղեցական հուշարձանները: Առավել հաճախ կիրառված քարերից են տուֆը, բազալտը, անդեզիտը, կրաքարը և այլն։      

-Ո՞ր քաղաքների հուշարձաններն ու եկեղեցիներն եք ուսումնասիրել, ի՞նչ բացահայտումներ եք կատարել: Հիմնականում ո՞ր ազգի ներկայացուցիչներ են եղել քանդակագործները:

-Մեր խմբի ներկայիս նախագիծը (ինչպես նախորդը) ընդգրկում է Հայաստանի ողջ տարածքի հուշարձանները, ներառված են նաև Արցախի և Անիի՝ Զաքարյան շրջանի կառույցները։ Այս ընթացքում հրատարակել և շրջանառության մեջ ենք դրել որոշ չուսումնասիրված քանդակային օրինակներ, բացահայտել ենք դրանց փոխառնչությունները ողջ արևելաքրիստոնեական և իսլամական աշխարհի քանդակային նմուշների հետ։ Ինչպես երևում է արձանագիր և գրավոր աղբյուրներից, Հայաստանում քանդակագործ վարպետները հայեր էին։ 12-14-րդ դարերում նրանք ակտիվ մասնակցել են նաև սելջուկյան Անատոլիայի կառույցների շինարարությանը։ Քարգործ վարպետները սովորաբար գործում էին արհեստանոց-խմբերով (արհեստագործական արտելներով), իսկ երբեմն նրանցից ոմանք կարող էին նաև հոգևորականներ լինել։

-Հայկական միջնադարյան քանդակագործության մեջ արդյոք կիրառվե՞լ են օտար մշակույթներին բնորոշ մոտեցումներ:

-12-14-րդ դարերում ողջ Առաջավոր Արևելքը և Հարավային Կովկասն ունեին առևտրական և միջմշակութային սերտ կապեր. դա չէր կարող չանդրադառնալ արվեստի զարգացման, բնականոն փոխառությունների վրա: Հայկական քանդակը իր հերթին մեծ ազդեցություն է ունեցել հարևան ժողովուրդների արվեստի վրա, օրինակ՝ սելջուկների, վրացիների: Վերջիններիս դեպքում փոխազդեցությունը բավական զգալի է:  

-Գիտական նախագծի շրջանակում ովքե՞ր են ներգրավված որպես հետազոտողներ, և ե՞րբ կամբողջացնեք արդյունքները:

-Գիտական խմբի հետազոտական աշխատանքներում ընդգրկված է արտասահմանցի մեկ գործընկեր Շվեյցարիայի Ֆրիբուրգի համալսարանից, որտեղ մեծ տեղ է հատկացված հարավկովկասյան ճարտարապետության և արվեստի ուսումնասիրությանը։ Խմբում ընդգրկված են նաև Լիլիթ Միքայելյանը՝ Հայ-ռուսական (Սլավոնական) համալսարանի արևելագիտության ինստիտուտի դասախոս, Արփինե Ասրյանը՝ Մեսրոպ Մաշտոցի անվան հին ձեռագրերի գիտահետազոտական ինստիտուտի գիտաշխատող, Թագուհի Ավետիսյանը՝ ՀՀ ԿԳՄՍ նախարարության «Պատմամշակութային ժառանգության գիտահետազոտական կենտրոն» ՊՈԱԿ-ի աշխատակից, և Արմինե Պետրոսյանը՝ Մեսրոպ Մաշտոցի անվան հին ձեռագրերի գիտահետազոտական ինստիտուտի արվեստագիտության ծրագրի ասպիրանտ: 

Հետազոտությունը կտևի երեք տարի: Մեր խումբը հրատարակման է պատրաստում մի շարք հոդվածներ՝ ինչպես տեղական, այնպես էլ միջազգային գիտական պարբերականներում՝ կենտրոնանալով միջազգային գիտական շտեմարաններում ընդգրկված և հատկապես «Scopus»-ային պարբերականների վրա։