ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆԸ ՍՊԱՌՄԱՆ ԵՎ ՏԵԽՆԻԿԱՅԻ ՄԻՋԵՎ

Կատարվում են բազմաթիվ գիտափորձեր, հայտնաբերվում նոր տեխնոլոգիաներ, որոնց գերխնդիրն է հեշտացնել մարդկային կյանքը: Նորագույն տեխնոլոգիաներն այլևս «չեն ճանաչում» արտաքին ու ներքին շուկաներ, սահմաններ և ազգություն: Նրանց խնդիրը սպառվելն է:

Ամբողջ աշխարհի փիլիսոփաներն ու սոցիոլոգները տեխնիկական զարգացման մեջ ինչպես առաջընթաց, այնպես էլ սպառնալիք են տեսնում:

Տեխնիկական դարը մարդուն սպառող է դարձնում, մեծացնում է հարմարավետության նկատմամբ ունեցած կախվածությունը, ստիպում է մտածել, որ մարդու ունեցածը քիչ է, չունեցածը՝շատ, իսկ հոգևոր զարգացումը վաղուց անհետաքրքիր ու ձանձրալի թեմաների շարքին է դասվում:

ԵՊՀ սոցիալական փիլիսոփայության, բարոյագիտության և գեղագիտության ամբիոնի վարիչ Էդուարդ Հարությունյանը ներկայացնում է դարաշրջանի մարդկային և տեխնիկական խնդիրների փիլիսոփայությունը:

«Չքացող մարդու» դարաշրջանի մասին

Մենք այլևս ապրում ենք բոլորովին ուրիշ աշխարհում, որտեղ մեզ սկզբունքորեն այլ իրեր են շրջապատում, որոնք, նաև դեռ չհասցնելով հաստատվել կյանքում ու կենցաղում, անհետանում են, ասես չեն էլ եղել:

Բավական է նշել, որ արդի տեղեկատվական քաղաքակրթությունն այնպես հիմնովին է «խնոցել» կարգի ու ավանդույթների վրա խարսխված կյանքի դրվածքը, այնպես հիմնովին է անհատականությունն աքսորել բնազդների պղտոր խորքերը, որ արևմտյան մշակույթին խիստ բնորոշ «մարդ-հեղինակը» վերածվել է «պատճենահանող մեքենայի», որն իր և մյուսների սիրտն ու հոգին ծանրաբեռնում է ոչ միայն տեսած ու լսած մշակութային կարևորություններով, այլև քաղաքակրթական թափոնով:

Պատահական չէ, որ ժամանակակից աշխարհը երբեմն բնութագրվում է որպես «չքացող մարդու» դարաշրջան, որտեղ գլխավոր դերակատարն այլևս ոչ թե մարդն է, այլ մարդկային գործոնը, որտեղ ընդհանուր օգտագործման տեսանելի արժեք է ոչ միայն առարկայականը, այլև մարդը:

Ու թեև արդի քաղաքակրթությունը հյուսել է տեղեկատվական ցանցի համաշխարհային սարդոստայն, և տեղեկացված լինելը հաճախ համարվում է ժամանակակից մարդու կրթվածության ցուցանիշ, միևնույն է, գնալով խորանում է մարդու տեղեկացված լինելու (իմանալու) և գիտելիքի (հասկանալու) միջև խզվածությունը, որոնց պատճառով կյանքը դարձել է ինչ-ինչ մոլորությունների ու պատրանքների պատանդ:

Պատրանքների ու մոլորությունների այդ աշխարհը թեև մեզ հնարավորություն է տալիս հոգու մետաֆիզիկական էներգիան ծառայեցնելու աշխարհի գեղագիտական ճարտարակերտմանը, բայց նկատենք, որ այս դեպքում գործելու մեր ցանկությունն ու ինքնահաստատման մեր կամքը ոչ թե ճշմարտություններից են սնվում, այլ խաբկանքներից: Էլ չասած, որ արդի քաղաքակրթության տեղեկատվական-տեխնոլոգիական համակարգերի զարգացման հնարավորությունները գրեթե անսպառ են, և գիտությունն օրավուր գերազանցում է անգամ մարդկային երևակայությունը:

Տեղեկատվական արտադրանքի մասին

Ստեղծվել է նախադեպը չունեցող մի իրավիճակ, երբ տեղեկատվական ապրանքի առաջարկը գերազանցում է պահանջարկը, և լավագույնը, որ դեռ կարող ենք անել, եղած ահռելի տեղեկույթից ընտրողաբար օգտվելն է:

Մարդն այլևս ի վիճակի չէ յուրացնելու տեղեկատվական ապրանք կոչված այն ամենը, ինչը հասարակությունն օրնիբուն արտադրում և մատուցում է մարդկությանը:

Ի դեպ, ժամանակակից գիտության մեջ շրջանառվող վարկածներից մեկի համաձայն՝ կենսաբանական որոշ տեսակների անհետացման պատճառը ոչ թե աննախադեպ աղետներն են եղել, այլ այն, որ միջավայրինընդհանրապես հարմարվելու փոխարեն այդ տեսակները փորձել են նեղ «մասնագիտական» հմտություններ ձեռք բերել՝ կորցնելով կյանքի անսպասելի փոփոխություններին դիմակայելու՝ բնականից տրված կենսունակությունը:

Նման մի բան այսօր կատարվում է մարդու հետ:

Նա գնալով զրկվում է ըմբռնման համընդհանուր կարողությունից ու համամարդկային նրբին մտածողությունից, և նեղ մասնագիտական հմտություններ ունենալու քաղաքակրթական հրամայականը նրան զրկում է ներդաշնակ ու բազմակողմանի դառնալու վերջին հնարավորությունից: Ի դեպ, մարդու այս տեսակը Մարքսն անվանում էր «պրոֆեսիոնալ ապուշ»:

Ժամանակակից մարդուն զբաղեցնող մշակույթի մասին

Գիտության և տեխնիկայի աննախադեպ զարգացման արդյունքում ձևավորվում են տեխնոլոգիական նոր պատրանքներ, նոր հավակնություններ, և երբեմնի մշակութային իդեալները (արդարություն, ազատություն, հավասարություն և այլն) վերածվում են նյութականացման մեծ հավանականություն ունեցող սովորական «ապրանքի»:

Մեր օրերի մարդուն այլևս դժվար է զարմացնել մշակութային հերոսների ու կիսաստվածների սխրանքներով և անհավանական թվացող արարքներով:

Ավելին, եթե նախորդ դարաշրջանների մշակույթն իրականություն էր ներմուծում ընդօրինակման արժանի հերոսի կերպար, ապա ժամանակակից զանգվածային մշակույթի գեղարվեստական կերպարը «փոքր մարդն» է, որը կյանքի ու մահվան մասին հոգի բզկտող խորհրդածությունների փոխարեն ընդամենը ցանկանում է, որ մշակույթը ոչ թե «անհանգստացնի» իրեն, այլ զբաղեցնի:

Քաղաքակրթությունը հանրային կյանք է նետել զանգվածային լսարանը ներկայացնող դիմակավոր մեկին, որն ինքն էլ այլևս չի հիշում իր իսկական դեմքը և իր կյանքի երևացող-արտաքին կողմը դարձրել է իրավական պարտականությունների ձանձրալի մի խաղ:

Տպավորություններ՝ արտադրող հասարակության մասին

Խորհելու և երկմտելու փոխարեն մակերես են դուրս եկել անհոգությունն ու վայելքը: Ստեղծվել է «տպավորությունների արտադրության» մի տարօրինակ հասարակություն, որտեղ մեր կյանքի շենշող բազմապիսությունն արտածվում է գորշ տարտամությունից, մեր ներքին (ներսի) սոցիալական մեկուսացումը քողարկվում է բարեկրթության գեղագիտությամբ, իսկ մեր արտաքին (դրսի) սոցիալական մեկուսացումը՝ տեսողության վայելուչ գեղագիտությամբ:

Այժմ ողջախոհ է միայն այն ամենը, ինչն առավել բարեկիրթ է ու առավել տեսանելի:

Երբեմնի մարդկային ջերմ ու բարեկամական ընկերակցությունը, որը կիրք ու զոհողություն էր պահանջում, փոխարինվել է հանրային կարգուկանոնին ծառայող կեղծ ու անդեմ հանդուրժողականությամբ:

Քաղաքակրթության հյուսած սարդոստայնի գրավիչ փափկությունը հեշտ ու հարմարավետ կյանքի ներշնչականներով կարծես առմիշտ սանձել է ժողովրդական տարերքը:

Սեռերի համահարթեցումն ու սպառողական հասարակությունը

Ժամանակակից քաղաքակրթության համընդգրկուն միտումը դարձել է մարդկանց հոգևոր և ֆիզիկական որակների, պահանջմունքների, ճաշակի, հավակնությունների, ապոլլոնյան և դիոգենեսյան տիպերի, նույնիսկ սեռերի համահարթումն ու հավասարեցումը:

Թեև իրականության դեմ ընդվզող արվեստը տակավին բարիկադների վրա է, բայց արվեստի դատավարությունը, ինչպես կասեր Ալբեր Քամյուն, վերջնականապես հանձնառու է, և 21-րդ դար մտած քաղաքակրթության խրտվիլակը՝ հետարդիականության մարդաբանական այդ նոր «կազմավորումը» (ամբոխը), սրի և վահանի փոխարեն հրապարակում ճոճում է ժողովրդավարության և ազատականության մանիֆեստը:

Սոկրատեսի «Ճանաչի՛ր ինքդ քեզ» հորդորի փոխարեն թևածում է ամբոխահաճո «հաց և տեսարան» պահանջը: Էլ ինչպես չասենք. «Պարոնը մեռավ, կեցցե՜ հաճախորդը»:

Եվ իրոք, ժամանակակից քաղաքակրթությունն ասես հաճախորդների պակաս չունեցող «սպառման տոնավաճառ» լինի, որտեղ ինչ-որ բան գնելու ձգձգվող տենդն ամեն
ինչ վերածել է ապրանքի:

«Ունենալ, թե լինել» ֆրոմյան երկընտրանքը մոտենում է իր հանգուցալուծմանը, և դեպի մարդը կողմնորոշված հասարակությունը (լինել) հաստատորեն բռնել է դեպի իրերը կողմնորոշված հասարակության ուղին (ունենալ):

Փաստորեն արդի քաղաքակրթական մշակութային համատեքստը նպաստում է միայն օտարված և միաչափ մարդու արտադրությանը:

«Ոտքը վերմակի չափ մեկնելու» այդ մշակույթն այլևս հնացած է: Եթե նախորդ հասարակություններում սոցիոմշակութային իրադարձություններն ընթանում էին «իրականացվում է այն, ինչն իրապես հնարավոր է» սկզբունքին համապատասխան, ապա ժամանակակից հետարդյունաբերական հասարակություններում մարդը կարող է ունենալ այն ամենը, ինչը վեր է իր գնողունակության հնարավորություններից:

Դա մի հասարակություն է, որտեղ մարդը հավերժ անիրականացվածություն է և ապրում է ապագայի հաշվին: Նման հասարակության խորհրդանիշներն են, օրինակ, ապառիկը, ապահովագրությունը, վարկը և այլն:

Եթե նախորդ հասարակություններում մարդիկ «այստեղ և հիմա» էին ծախսեր անում, օրինակ՝ վերահաս հիվանդության և դժբախտության համար, ապա ժամանակակից ապահովագրությունը վճար է հնարավոր դժբախտության ու հիվանդության համար. վճարվում է ոչ թե բուժումը, այլ բուժման հնարավորությունը:

Պատահական չէ, որ ժամանակակից արևմտյան քաղաքակրթությունը հաճախ անվանում են «ապագա հնարավորությունների» համակարգ, որտեղ խախտված է մշակույթի կարգավորիչ գործառույթի ներքին տիրույթը:

Զանգվածային մշակույթն ու «գեղագիտական» հեղափոխությունը

Մեր ապրած հետարդիականությունը, որը երբեմն բնութագրվում է որպես «հոսող»,«բեմականացված» և «վիրտուալ» իրականություն, այնպես է խորհրդազերծվել, որ մշակույթն այլևս մեր վարքի սոցիալականության ո՛չ գրավականն է, ո՛չ այլուրեքությունը (ալիբին): Եվ դեռ ավելին, կառավարելի քաոսի, զանգվածային տեղաշարժերի, սահմանային իրավիճակների մշտականության պարագայում համակարգ ներթափանցող օտար և լուսանցքային երևույթների քանակական աճը մշակույթը զրկում է «սահմանապահ» լինելու իր երբեմնի մենաշնորհից:

Բավական է, օրինակ, հիշել գեղագիտական այն «հեղափոխությունների» մասին, որոնք քարուքանդ արեցին արևմուտքի մշակութային հոյակերտ կոթողը՝ գեղագիտությունը փոխարինելով զանգվածային մշակույթով:

Ու թեև ժամանակի մի շարք նշանավոր դեմքեր (Նիցշե, Դոստոևսկի, Կաֆկա, Քամյու և այլն) վաղուց ահազանգում էին լուսանցքային գիտակցության ավերիչ հեղափոխության մասին, բայց տիրապետող մշակույթն այդ ամենը գիտակցեց միայն այն ժամանակ, երբ նախորդից տարբեր նոր աշխարհի ստեղծումն այլևս անհերքելի իրողություն էր, և արվեստի վրա դատավոր էր կարգվել նորին մեծություն ամբոխը:

Ժամանակակից համաշխարհայնացված հոսող-հեղհեղուկ աշխարհում, որտեղ իրականն ու պատրանքայինը երբեմն դժվար է տարանջատել, մշակույթը սահմանապահություն է անում մի տարածքում, որը նաև սահմաններ չունի, և որտեղ «բնիկ» ու «օտար» մշակույթների խճանկարը կյանքը դարձրել է ապատարածական: Լուսանցքայնությունը դարձել է մեր մշակութային ինքնության հարացույցներից մեկը, և մենք ստիպված ենք համակերպվել «սահմանն ամենուրեք է և ոչ մի տեղ» մտքի հետ:

Սա մի իրողություն է, որի պատճառով անցյալը գնալով դառնում է օտար ու անհասկանալի, և սոցիոմշակութային այն փորձը, որը ժամանակին ազդել է նախորդ սերունդների ինքնության ձևավորման վրա, արագորեն արժեզրկվում և դուրս է գալիս շրջանառությունից: Կյանքի ռիթմն այնքան է արագացել, որ ներկան վերածվում է անցյալի՝ չհասցնելով «կարգին ծերանալ» ու դառնալ կենսափորձ: Մեր կյանքի մշակութային համատեքստը եթե ոչ լիովին, ապա մասնակիորեն արդեն ապականվել է:

Արևելյան «ալարկոտ» և արևմտյան «պարապ» մարդու մասին

Մտքի հաղթանակի համար երբեմն հարկավոր է լինում սրտով վճարել: Միտքն ապասրբացնում է աշխարհը, մինչդեռ սիրտը սրբազանին է ձգտում: Աշխարհը հասկանալու մտքի ու սրտի այս տարիմաստության հետևանքով իրեն փնտրող մարդը երբեմն վերածվում է ինքն իրենից փախչող մարդու, որն իր ճանապարհին կեղծագործում է ամեն տեսակի ինքնություն և տեսարժան հռչակում այն ամենը, ինչն ուրիշ է և հեռուներում:

Կայուն, այսպես կոչված ներքին միջուկ ծառայող ինքնությունը, որն ինչ-որ ժամանակ գրեթե համարժեք էր մարդու էթնոմշակութային և սոցիոմշակութային անձնագրին, այլևս չի արտահայտում ժամանակակից մարդու խառնվածքն ու հոգեկերտվածքը: Նրա համար ինքնությունը սեփական ես-ի թատերական ներկայացման նման մի բան է, որտեղ ամեն անգամ խաղում է իր մեջ ամփոփված ինչ-որ մեկին, որպեսզի, ինչպես կասեր Բորխեսը, չիմացվի, որ այս հարահոս աշխարհում ինքը ոչ ոք է:

Ի դեպ, արևելքում «իմ փոխարեն բնությունը», իսկ արևմուտքում «իմ փոխարեն ուրիշը» աշխարհայեցողությունները ժամանակին ձևավորեցին արևելյան «ալարկոտ» և արևմտյան «պարապ» մարդու սոցիոմշակութային տիպեր, որոնցից առաջինը, այնուամենայնիվ, ստեղծեց իմաստնություն, իսկ երկրորդը՝ փիլիսոփայություն: Հարկ է նկատել, սակայն, որ կյանքի կազմակերպման հիշյալ երկու մշակույթների դեպքում էլ գործ ունենք անդրանցական բաղձանքներով ապրող երկատված մարդու հետ, որը, այնուամենայնիվ, յուրովի գործունեական էր և «էքզիստենցիալ խռովությունից» զատ՝ փորձում էր նաև ճարտարակերտել իր իմաստավոր կեցությունը:

Մինչդեռ ժամանակակից աշխարհում ձևավորվում է մարդու մի նոր տարատեսակ, որի համար անհոգի, մրցակցային ու անհայտներով առլեցուն այս աշխարհում ապրելու հոգսը դարձել է ծանր պարտականություն, և նա որոշ դեպքերում փորձում է հրաժարվել սեփական կեցության հանդեպ հոգածությունից:

«Այստեղ և հիմա» ինչ-որ բան փոխելու մտադրությունից հրաժարվելը կարելի է բնութագրել որպես ներկայից ժամանակավորապես բացակայելու կամ սեփական ճակատագիրը տնօրինելու ցանկությունը հետաձգելու իռացիոնալ հակում, ինչը Նիցշեն անվանում էր «անգործություն»:

Ժամանակակից մարդուն բնորոշ այս հոգեվիճակը չի կարելի շփոթել ո՛չ արևելյան ալարկոտության, ո՛չ էլ արևմտյան պարապության հետ: Արևելյան «ալարկոտ» և արևմտյան «պարապ» մարդու սոցիոմշակութային տիպերը ոչ թե մերժում էին ներկան, այլ համարում, որ կեցության հանդեպ հոգսը բնության կամ ուրիշի պարտականությունն է:

Մինչդեռ գործելու մտադրության բացակայությունը նշանակում է, որ մարդն առնվազն երկու պատրվակով բացակա է և հրաժարվում է ներկայից՝ իրեն «տեղափոխելով» կա՛մ անցյալ, կա՛մ ապագա:

Այս իմաստով անգործությունը կենսակերպ դարձրած ժամանակակից մարդը որոշ իմաստով նաև դժբախտ մարդ է, քանի որ միշտ բացակայում է. նա ոչ մի տեղ և երբեք ինքն իրեն ժամանակակից չէ: Նա կամ կառչած է անցյալից (արդեն արել եմ), կամ էլ՝ ապագայից (հետո կանեմ):

Հետհաշվարկի մեկնարկը

Կյանքը վիճարկելի է, բայց անխորտակելի: Անսպառ են այլակերպման նրա հնարավորությունները, և ամեն այլակերպում հնարավորությունների նոր պատուհան է բացում: Բայց կյանքը պարբերաբար զգայազրկվում, աղավաղվում և նվաղում է՝ ժամանակ առ ժամանակ ընկնելով ցնորական վիճակի մեջ:

Նման դեպքերում աշխարհի և մարդու միջև հարաբերությունները ժամանակավորապես խզվում են կամ դառնում դրամատիկորեն լարված:

«Վաղը՝ լուսադեմին, երբ մենք մեղսավոր քնի մեջ կլինենք, զգոնությունն «ինքնասպան կլինի»: Անցյալից ժամանած դիմակավոր նախամարդը, որի ձեռքերում վիճարկելու վճիռն է, անպարկեշտ շիտակությամբ մեզ կառաջարկի հարմարավետ տեղավորվել «հավերժ վերադարձի» ճեպընթացի մեջ: Սկսվում է հետադարձը, և տրված է հետհաշվարկի մեկնարկը: Չմոռանաք իջնել ձեր ծննդավայրում: Դուք ձեր ծնունդի վկաներն եք»:

Այսպիսի մի խզբզանք գտա չգրված ու չընթերցված մի նշանավոր գրքում, որի բոլոր էջերին ճերմակով ճերմակի վրա գրված էր. «Ամեն ծնվող մարդու հետ աշխարհից մի բուռ հող է պակասում: Կյանքը կհասնի իր վախճանին, երբ վերջին բուռ հողը կշնչավորվի: Արարման վեցերորդ օրը վիճարկելի է: Վիճարկելի է վեցերորդ օրվա արարվածը»:

Անի Պողոսյան