ԲՈՒՀԱԿԱՆ ԻՆՔՆԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆԸ՝ ՈՐՊԵՍ ԱՎԱՆԴՈՒՅԹ, ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆ ՍՏԵՂԾԵԼՈՒ ԱՅԼԸՆՏՐԱՆՔ ՉՈՒՆԵՑՈՂ ԳՈՐԾՈՆ

Եվրոպայում միջնադարյան համալսարանների ստեղծմանը զուգահեռ առաջացավ նաև համալսարանական ինքնավարության անհրաժեշտությունը:

10-12-րդ դարերում եվրոպական համալսարանների ինքնավարությանը մի կողմից խոչընդոտում էր կաթոլիկ եկեղեցին (հատկապես Պապն ու եպիսկոպոսները), մյուս կողմից՝ քաղաքական ուժերն ու հեղինակությունները (իշխան, թագավոր, կայսր):

Եվրոպական համալսարանների ինքնավարության պատմության մեկնարկը տրվեց 1155 թվականին, երբ Ֆրիդրիխ Բարբարոսան օրինական ինքնավարություն շնորհեց Բոլոնիայի համալսարանին, այսպես կոչված, գիտական արտոնության միջոցով (authentica habita):  

Հենց այս ժամանակաշրջանն էլ համարվում է Բոլոնիայի համալսարանի ծաղկման շրջանը, քանի որ ձեռք բերված ինքնավարությունը վերջինիս հնարավորություն տվեց ընդլայնելու դասավանդվող առարկայացանկը, մասնագիտությունների ցանկում ավելացնելու նորերը և զարգացնելու ուսուցման մեթոդները:

Համարվում է, որ Բոլոնիայի համալսարանը հենց ինքնավարության շնորհիվ է դարձել  Իտալիայի լավագույն բուհը և աշխարհի ամենաազդեցիկ համալսարաններից մեկը:

Իր գոյության ընթացքում այն մեծ ազդեցություն է ունեցել ինչպես Իտալիայում, այնպես էլ  ողջ Եվրոպայում։

Միջնադարում ֆրանսիական համալսարաններն անկախ էին աշխարհիկ իշխանությունից, բայց գտնվում էին կաթոլիկ եկեղեցու հսկողության ներքո:

Միապետները սովորաբար չէին խառնվում համալսարանական կյանքին, բայց ամեն ինչ փոխվեց 16-րդ դարում, երբ Լուի XIV-ը որոշեց խախտել նախորդների ավանդույթը՝ իրեն վերապահելով դասախոսների նշանակման պարտականությունը, ինչի արդյունքում կաթոլիկ եկեղեցու ազդեցությունը ֆրանսիական համալսարաններում սկսեց քիչ-քիչ թուլանալ:

Լուի XV-ի օրոք եկեղեցին վերջնականապես դադարեց միջամտել ներհամալսարանական կյանքին՝ դրանով ավելացնելով կրթական կենտրոնների ինքնավարությունը:

Եվրոպական միջնադարյան բուհերում համալսարանական ինքնավարության պահանջն առաջացել էր, քանի որ արտաքին ուժերը (կաթոլիկ եկեղեցի, թագավոր) փորձում էին սահմանափակել համալսարանների գործունեությունը:

Ի տարբերություն եվրոպական համալսարանների՝ Ռուսաստանում բուհերի ինքնավարության գործընթացը սկսվեց բավականին ուշ. 1804 թվականին Մոսկվայի կայսերական համալսարանը դարձավ ինքնավար:

Համալսարանական նոր կանոնադրությունը, որը կայսերական համալսարանի համար բուհական ինքնավարություն էր սահմանում, կայսր Ալեքսանդր I-ի հայտնի բարեփոխումներից էր:

Ըստ այդ կանոնադրության՝ ստեղծվեցին կոլեգիալ կառավարման մարմիններ՝ համալսարանի խորհուրդ, ֆակուլտետների խորհուրդ և կառավարող մարմին:

Համալսարանական խորհուրդը, որը բաղկացած էր ականավոր պրոֆեսորներից, ընտրում էր ռեկտորին:

Միևնույն ժամանակ միշտ էլ ի հայտ են եկել քաղաքական ուժեր և գործիչներ, որոնք ձգտել են ճնշել կամ խոչընդոտել համալսարանական ինքնավարությանը:

1882-1897 թվականներին Կայսերական Ռուսաստանի ժողովրդական լուսավորության նախարար է նշանակվում Իվան Դելյանովը:

Վերջինս աչքի էր ընկնում կրթական ոլորտում ծավալած և ոչ միանշանակ ընկալվող  գործունեությամբ:

Իվան Դելյանովի գործունեության օրոք՝ 1884 թվականին, մտցվեց համալսարանական նոր կանոնադրություն, որը համալսարաններին զրկեց նախկին ինքնավարությունից, փակվեցին կանանց համար նախատեսված բարձրագույն դասընթացները։

1887 թ. հունիսի 18-ին Դելյանովի անմիջական մասնակցությամբ հրատարակվեց «Շրջաբերական խոհարարուհիների երեխաների մասին», որի համաձայն արգելվեց վարժարաններ ընդունել կառապանների, լվացարարուհիների, մանր խանութպանների երեխաներին։

Այսպիսով սահմանափակվեց ազնվական ծագում չունեցող երեխաների մուտքը գիմնազիաներ:  Սահմանվեց տոկոսային չափ ուսումնական հաստատություններ ընդունվող հրեաների համար:

Այս «բարեփոխումներից» հետո Ցարական Ռուսաստանի կրթական համակարգը հետընթաց ապրեց:

20-րդ դարասկզբի հեղափոխական շարժումները վերադարձրին ռուսական համալսարաններին ինքնավարության իրավունքը և բարձրացրին նրանց հեղինակությունը: Օրինակ՝ հայտնի է, որ հեղափոխական գործունեության համար ձերբակալված առաջինկուրսեցի Վահան Տերյանը «Բուտիրկա» բանտից ազատվել է Մոսկվայի համալսարանի ռեկտորի երաշխավորությամբ: Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո ռուսական համալսարանները նորից կորցրին իրենց ինքնավարությունը:

Հայտնի է, որ բռնապետական իշխանությունների հաստատման ժամանակ վտանգի է ենթարկվում նաև  համալսարանական ինքնավարությունը, ինչի արդյունքում համալսարանները, կորցնելով ինքնուրույնությունը, սկսում են սպասարկել  իշխող ուժի քաղաքական շահերին:

Գերմանիայում հաստատված նացիստական վարչակարգը ձեռնամուխ եղավ նաև համալսարաններին ինքնավարությունից զրկելու գործընթացին: Համալսարանների նկատմամբ նացիստների վարած քաղաքականության հիմնական նպատակը մարդկանց բռնի կերպով գերիշխող գաղափարախոսությունը պարտադրելն էր:

Պետական համալսարանների ղեկավար կազմում նշանակվում էին նացիոնալ-սոցիալիզմի գաղափարախոսությանը հավատարիմ և վստահելի մարդիկ, որոնց գերխնդիրը կրթական համակարգում նացիոնալ-սոցիալիստական գաղափարախոսությունը ներառելն ու ապագա սերնդին այդ գաղափարախոսությամբ կրթելն էր:

Ինչպես այդ ժամանակ բոլոր բուհերը, Բեռլինի Հումբոլդտի համալսարանը ևս չի կարողացել խուսափել նացիստական ռեժիմի բռնություններից:

Համալսարանի նորանշանակ ռեկտոր Օյգեն Ֆիշերը (Eugen Fischer) նացիստական գաղափարախոսության կրողներից էր:

1933 թ. մայիսի 10-ին նրա նախաձեռնությամբ այրվեց համալսարանի գրադարանում պահվող՝ «այլասերվածների» և ռեժիմի հակառակորդների մասին գրված շուրջ 20.000 գիրք:

Այսօր գրքերն այրելու վայրում տեղադրված է հուշարձան, որի վրա գրված են  գերմանացի գրող Հայնրիխ Հայնեի տողերը. «Սա միայն նախերգանքն է. այնտեղ, որտեղ գրքեր են այրում, կայրեն նաև մարդկանց»:

Ըստ գերմանացի գիտնականների՝ 1933-1945 թթ. ընկած ժամանակահատվածում գերմանախոս երկրները կորցրել են շուրջ 3000 գիտնականների, որն ամբողջ գիտական անձնակազմի մոտ մեկ երրորդն էր:

Մեր օրերի եվրոպական համալսարաններում ինքնավարությունը համալսարանական կառավարման կարևորագույն գործոններից է:

21-րդ դա­րում բարձ­րա­գույն կր­թության ար­դիակա­նաց­ման գոր­ծում համալսարանական ինս­տի­տու­ցիոնալ ինքնավարությունը կարևորագույն գործոն է, որը հնա­րա­վո­րու­թյուն է     տա­լիս հա­մալ­սա­րան­նե­րին լա­վա­գույնս իրա­կա­նաց­նե­լու իրենց առա­քե­լու­թյուն­նե­րը: ­

1988 թվականի սեպտեմբերի 18-ին 430 ռեկտորներ ստորագրեցին Եվրոպական համալսարանների մեծ խարտիան՝ նվիրված Բոլոնիայի համալսարանի հիմնադրման 900-ամյակին:

Ի դեպ, ԵՊՀ-ն այդ խարտիան ստորագրած բուհերից մեկն է: Հենց Բոլոնիայի համալսարանի ինքնավարությունն է սկիզբ դրել եվրոպական համալսարանների ակադեմիական ինքնավարության պատմությանը: 

Ըստ Եվրոպական համալսարանների մեծ խարտիայի՝ համալսարանն ինքնավար հաստատություն է, որը ստեղծում է ակադեմիական և գիտական մշակույթ: Ժամանակակից աշխարհի պահանջներին համապատասխանելու համար համալսարանը պետք է  ունենա բարոյական ու մտավոր անկախություն ցանկացած քաղաքական և տնտեսական ուժից՝ իրականացնելով հետազոտական ու կրթական գործունեություն:

Բազմիցս քն­նարկ­վել է հա­մալ­սա­րան­նե­րի ինք­նա­վա­րու­թյան և վեր­ջին­նե­րիս  աշ­խա­տանք­նե­րի ար­դյունա­վե­տու­թյան միջև եղած կա­պը՝ արձանագրելով այն փաստը, որ զար­գա­ցած երկր­նե­րի հա­մալ­սա­րան­նե­րն ունեն ինք­նա­վա­րու­թյու­ն (աշ­խատա­կից­նե­րի ընտ­րու­թյու­նից մինչև աշ­խա­տա­վար­ձե­րի չափ և  կառուցվածքի ու ղեկավարության ընտրություն), քանի որ «ֆինանսական ինք­նա­վա­րու­թյան և հետա­զո­տա­կան աշ­խա­տանք­նե­րի որակի մա­կար­դա­կները փոխ­կա­պակց­ված են» (Aghion et al. 2008: 5):­

Եվրոպական համալսարանական ասոցիացիան (ԵՀԱ) տար­բեր հռչա­կագ­րերով վե­րա­հաս­տա­տել է ինս­տի­տու­ցիո­նալ ինք­նա­վա­րութ­յան ո­րո­շիչ դե­րը բարձրա­գույն ուսումնական հաս­տա­տութ­յուն­նե­րի հա­մար:

2001 թ. Սա­լա­ման­կա­յի հռ­չա­կա­գիրը, որով նշա­նա­վո­րվեց ԵՀԱ հիմ­նադ­րումը, ինք­նա­վա­րութ­յու­նը և հաշ­վետ­վո­ղա­կա­նութ­յու­նը ճանաչել է որպես համալսարանական  կառավարման կարևորագույն սկզբունք:

Ըստ այդ հռչակագրի՝ ինք­նա­վա­րու­թյունն        օգ­նում է նաև որա­կի ստան­դարտ­նե­րը բա­րե­լա­վե­լուն:

ԵՀԱ Լիսաբոնի հռչակագիրը (2007 թ.) սահ­մա­նում է ինք­նա­վա­րութ­յան չորս հիմ­նա­կան տեսակ­՝ ակա­դե­միա­կան, ֆի­նան­սա­կան, կազ­մա­կերպ­չա­կան և մարդ­կա­յին  ռե­սուրս­նե­րի կա­ռա­վար­ման:

Ըստ ԵՀԱ Պրահայի հռչակագրի (2009 թ.)՝ ­հա­մալ­սա­րան­նե­րն ա­վե­լի մեծ   ինք­նա­վա­րութ­յուն և հատ­կա­պես բա­րեն­պաստ նոր­մա­տիվ-ի­րա­վա­կան դաշ­տ ունենալու դեպքում լավ կծառայեն հա­սա­րա­կութ­յա­նը՝ հնա­րա­վո­րութ­յուն ունենալով ստեղծե­լու կառուցվածքային ստորաբաժանումներ, ընտ­րե­լու և ու­սու­ցա­նե­լու աշ­խա­տա­կազ­մին, մշա­կե­լու ա­կա­դե­միա­կան ծրագ­րեր ու­ օգ­տագոր­ծե­լու ֆի­նան­սա­կան ռե­սուրս­ներն ի­րենց ինս­տի­տու­ցիո­նալ ա­ռա­քե­լութ­յուն­նե­րին և­ ուղղվածությանը հա­մա­հունչ:

Համալսարանների ինքնավարության կար­ևոր ցուցիչներից է արտաքին անդամների ներգրավվածությունը բուհի կառավարման գործընթացում:

Գոյություն ունի արտաքին անդամների նշանակման 4 մոդել:

Ըստ առաջին մոդելի՝ հա­մալ­սա­րան­ներն ազատ են ի­րենց ղե­կա­վար մար­մին­նե­րում ար­տա­քին ան­դամ­ների նշանակման հարցում:

Էս­տո­նիա­յում, Դանիայում, Ֆինլանդիայում, Պորտուգալիայում, Ի­տա­լիա­յում, Միաց­յալ  Թա­գա­վո­րութ­յու­նում բուհերն են որոշում՝ արդ­յոք ցան­կա­նում են նե­րա­ռել ար­տա­քին ան­դամ­նե­րի, թե ոչ:

Երկրորդ մոդելի համաձայն՝ ար­տա­քին անդամներն ա­ռա­ջադր­վում են հա­մալ­սա­րա­նի, բայց նշա­նակ­վում ար­տա­քին մարմ­նի կող­մից (Նոր­վե­գիա­, Ս­լո­վա­կիա­ և Շ­վե­դիա­):

Ըստ երրորդ մոդելի՝ ար­տա­քին ան­դամ­նե­րի մի մա­սը նշա­նակ­վում է հա­մալ­սա­րա­նի, իսկ մյուս մա­սը՝ ար­տա­քին մարմ­նի կող­մից (Ավստ­րիա­, Կիպ­րո­ս, Ֆ­րան­սիա­, Իս­լան­դիա­ և Լիտ­վա­):

Չորրորդ մոդելը սահմանում է, որ ար­տա­քին ան­դամ­նե­րին նշա­նա­կու­մ է ար­տա­քին մարմ­ինը (Հուն­գա­րիա­, Ի­տալիա­, Լ­յուք­սեմ­բուր­գ, Նիդեր­լանդ­նե­ր, Իս­պա­նիա­ և  Շ­վեյ­ցա­րիա­):

Ըստ Եվրոպայում համալսարանական ինքնավարության գնահատման հաշվեքարտի՝ բուհերի կազ­մա­կերպ­չա­կան ինք­նա­վա­րութ­յան առումով Մեծ Բրիտանիան ա­ռա­ջա­տարն է. նրա բարձ­րա­գույն կրթութ­յան համա­կար­գը բո­լոր ցու­ցա­նիշ­նե­րով գնա­հատ­վում է 100%: Սա նշա­նա­կում է, որ Մեծ Բրիտանիայի բարձ­րա­գույն ուսումնական հաս­տա­տութ­յուն­նե­րը բացարձակ ինքնավար են և կա­րող են ո­րո­շում­ներ կայաց­նել առանց պե­տա­կան մի­ջամ­տութ­յան:

Եվրոպայում համալսարանական ինքնավարության գնահատման հաշվեքարտն ըստ համալսարանների ինքնավարության աստիճանի առանձնացնում է 4 խումբ:

Առաջին՝ մեծապես ինքնավար խմբում ներառված են Դա­նիայի, Էս­տո­նիայի, Ֆին­լան­դիայի, Իռլան­դիայի և Հ­յու­սի­սա­յին Հ­ռե­նոս-­Վեստ­ֆա­լիայի համալսարանները, որոնք­ ու­նեն ինքնավարության գնահատման 80%-ից բարձր միա­վոր­ներ և այդպիսով համարվում են առավելապես ինքնավար:

Նշված հա­մալ­սա­րան­նե­րն իրավունք ունեն ինքնուրույն ո­րո­շելու ի­րենց  ստորաբաժանումների կա­ռուց­ված­քը, ս­տեղ­ծելու շա­հույթ հե­տապն­դող և չհե­տապն­դող տար­բեր ի­րա­վա­բա­նա­կան միա­վոր­ներ, ի­րենց կառավարման մար­մին­նե­րում նշա­նա­կելու ար­տա­քին ան­դամ­նե­րի:

Առաջին խմբի համալսարաններից ոչ մե­կում գոր­ծա­դիր ղեկավար մարմնի կազմավորման գոր­ծըն­թացին պետությունը չի խառնվում: Իսկ հե­ռաց­ման գոր­ծըն­թա­ցը պետության կողմից կար­գա­վոր­վում է միայն Հ­յու­սի­սա­յին Հ­ռե­նոս­-Վեստ­ֆա­լիա­յում:

Երկ­րորդ խմ­բում ներառված են Ավստ­րիայի, Հես­սե­նի, Լատ­վիայի, Լիտ­վայի,  Նիդեր­լանդ­նե­րի, Նոր­վե­գիայի, Լե­հաս­տա­նի և Պոր­տու­գա­լիայի համալսարանները, որոնք ունեն ինքնավարության գնահատման 61-80% միա­վոր­ներ:

Վերոնշյալ երկրների բուհերն ա­կա­դե­միա­կան մար­մին­նե­րի և ստորաբաժանումների  կա­ռուց­ված­քը ո­րո­շե­լու և շա­հույթ հե­տապն­դող ու  չհե­տապն­դող ի­րա­վա­բա­նա­կան մար­մին­ներ ստեղծելու տե­սանկ­յու­նից բավականին ճկուն են:

Այդ համալսարանների մեծ մա­սը բուհի ղե­կա­վար մար­մին­նե­րում նե­րառում է ար­տա­քին ան­դամ­ների: Բացառություն են Լեհաստանն ու Լատ­վիան, որոնց համալսարաններն ինքնուրույն չեն այդ հարցում:

Ավստ­րիա­յում, Հես­սե­նում և Լիտ­վա­յում բուհերի ղե­կա­վար մար­մին­նե­րում ար­տա­քին ան­դամ­նե­րի մի մասը նշա­նակ­վում է լիազոր մարմ­նի, մյուս մասը՝ հա­մալ­սա­րա­նի կող­մից: Հեսսենում խորհրդի կազմը  կարող է ընդգրկել մինչև տասը արտաքին անդամ, որի կեսը նշանակվում է համալսարանի, իսկ մյուս կեսը՝ արտաքին մարմնի կողմից:

Հարկ է նշել, որ այս խմբի համալսարանները հիմ­նա­կա­նում ինքնուրույն են ո­րո­շում     կա­յաց­նում ա­կա­դե­միական և ­ի­րա­վա­բա­նա­կան ան­ձի կար­գա­վի­ճակ ու­նե­ցող մար­մին­նե­րի ստեղծ­ման հետ կապված:

Եր­րորդ­ խում­բը նե­րա­ռում է հա­մալսարաններ, ո­րոնք ու­նեն ինքնավարության գնահատման 41-60% միա­վոր­ներ, գոր­ծա­դիր ղեկավար մարմնի նշա­նակ­ման գոր­ծըն­թա­ցը տե­ղի է ու­նե­նում բա­ցա­ռա­պես ինս­տի­տու­ցիո­նալ մա­կար­դա­կում:

Երրորդ խմբի հա­մալ­սա­րան­նե­րը, «մի­ջին բարձր» հա­մախմ­բի հետ համեմատած, խիստ սահ­մա­նա­փակ իրավասութ­յուն­ներ ու­նեն ի­րենց ղե­կա­վար մար­մին­նե­րում ար­տա­քին ան­դամ­նե­րի ընտ­րության հարցում, և բո­լորը, բա­ցի Բ­րան­դեն­բուր­գի ու Հու­նաս­տա­նի համալսարաններից, նե­րգրավում են ոչ հա­մալ­սա­րա­նա­կան ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ների:

Իսլանդիայում, օրինակ, խորհուրդը բաղկացած է 11 անդամից: Խորհրդի անդամներից 5-ը արտաքին անդամներ են, որոնցից երկուսին նշանակում է նախարարությունը, իսկ երեքին նշանակում են խորհրդի մյուս անդամները:

Նշված խմ­բում հա­մալ­սա­րան­նե­րի ի­րա­վա­սութ­յու­նն ա­կա­դե­միա­կան մար­մին­նե­րի կա­ռուց­ված­քը ո­րո­շե­լու հար­ցերում նույն­պես զգա­լիո­րեն սահ­մա­նա­փակ­ված է. միայն    Բ­րան­դեն­բուր­գում, Հուն­գա­րիա­յում, Իս­պա­նիա­յում և Շ­վեյ­ցա­րիա­յում է, որ նրանք ինքնուրույն կա­րող են ո­րո­շե­լ ի­րենց կից գործող դպրոց­նե­րի, ստորաբաժանումների     կա­ռուց­ված­քը:

Չոր­րորդ՝ «ցածր» հա­մա­խում­բը նե­րա­ռում է 40%-ից ցածր միա­վոր­ներ հա­վա­քած բարձ­րա­գույն կրթա­կան հա­մա­կար­գե­րը (Լ­յուք­սեմ­բուր­գ):

Այս խմբում բուհի գոր­ծա­դիր ղեկավար մարմնի ընտ­րութ­յունն ու հե­ռա­ցու­մը սահ­ման­վում են բարձ­րա­գույն կրթութ­յան մա­սին օ­րեն­քով:

Բայց պետք է նշել, որ թվարկված բոլոր խմբերի երկրներում ապահովված են բուհերի ողջամիտ ինքնավարությունն ու ակադեմիական ազատությունը:

Անի Պողոսյան