«Գիտությունն ինձ համար թե՛ հետազոտություն է, թե՛ ստեղծագործություն»․ ԵՊՀ գիտաշխատող Տիգրան Զալինյան

Տիգրան Զալինյանի «Ժամանակակից երկչափ նյութերի էլեկտրական հատկությունների և լույսի երկրորդային ճառագայթման երևույթների տեսական հետազոտում» խորագրով գիտական նախագիծը ֆինանսավորման է երաշխավորվել ՀՀ ԿԳՄՍՆ բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտեի հայտարարած «Երիտասարդ գիտաշխատողների հետազոտությունների աջակցության ծրագիր-2025» մրցույթի արդյունքում: 

Նրա հետ զրուցել ենք գիտական ճանապարհի, հետազոտությունների և գիտնականի աշխատանքի մասին։ 

- Տիգրա՛ն, ինչպիսի՞ն է եղել Ձեր ճանապարհը դեպի գիտության ոլորտ։ Ինչպե՞ս եք որոշել, որ ֆիզիկան, հատկապես՝ նանոտեխնոլոգիաները, Ձեր հետազոտության առարկան են։

- Չեմ չափազանցնի, եթե ասեմ, որ գիտնական դառնալու որոշում եմ կայացրել դեռևս նախադպրոցական տարիքում: Տանը մի գիրք ունեինք՝ Ֆելիքս Լևի «Ինչի՞ց է ամեն ինչը»: Այն մանկապատանեկան, գիտահանրամատչելի բովանդակությամբ պատկերազարդ գիրք է: Երևի գունավոր նկարները կամ այդ գրքի հետ կապված՝ ծնողներիս պատմածներն են գրավել ինձ: Ինչպես պատմում են ծնողներս, նախքան դպրոց գնալը սովորել եմ տառերը, որ հենց այդ գիրքը կարդամ։ Հավանաբար նաև այդ գրքի շնորհիվ է, որ վաղ տարիքից անհագ հետաքրքրություն եմ ունեցել բնության և տեղի ունեցող երևույթների նկատմամբ: Ինձ իրոք հետաքրքրել է և հիմա էլ հետաքրքրում է, թե ինչից է առաջացել «ամեն ինչը» և ինչպես է «աշխատում»: Ի դեպ, այդ գիրքը, որն արդեն բավականին հնամաշ է, հիմա էլ դրված է տանը՝ իմ աշխատասեղանի դիմացի գրապահարանում, և անընդհատ աչքիս առաջ է: Ավագ դասարաններում հասկացա, որ ինձ հետաքրքրող հարցերի պատասխաններն առավելապես առնչվում են ֆիզիկային: Այդպես ընտրեցի ֆիզիկոսի մասնագիտությունը: Նեղ մասնագիտացումս կիսահաղորդիչների ֆիզիկան է: Ներկայում չկա էլեկտրոնային որևէ սարք, որում չլինեն կիսահաղորդիչներ և դրանց հիման վրա աշխատող բաղադրիչներ: Իսկ նանոտեխնոլոգիաները, իմ կարծիքով, ներկայի և ապագայի ամենակարևոր և խոստումնալից ուղղություններից են։

- Եղե՞լ են մարդիկ կամ որևէ իրադարձություն, որոնք լուրջ ազդեցություն են ունեցել Ձեր կարիերայի վրա։

- Այո՛։ Ոչ միայն իմ մասնագիտական ճանապարհի, այլև ընդհանրապես՝ ողջ կյանքիս վրա մեծ և անգնահատելի ազդեցություն է ունեցել իմ գիտական ղեկավարը՝ պրոֆեսոր Սլավիկ Մելքոնյանը։ Նրա աջակցությամբ և ոգեշնչմամբ եմ ընտրել իմ մասնագիտացումը, ինչպես նաև որոշել եմ մնալ և աշխատել հենց ԵՊՀ-ում։ Ինձ համար վճռորոշ էր նաև այն գիտակցումը, որ ինչ էլ լինի, որքան էլ դժվար լինի, պետք է զբաղվեմ հենց այն գործով, որը սիրում եմ։ Այդ համոզմունքն ինձ ուղեկցել է ուսանողական տարիներից մինչև հիմա՝ որպես շարժիչ ուժ և սկզբունք։

- Տիգրա՛ն, կնկարագրե՞ք Ձեր աշխատանքային օրը։ Ի՞նչ գործունեություն եք ծավալում Ձեր հետազոտական աշխատանքի ընթացքում։

-Իմ աշխատանքային օրը, որքան էլ զարմանալի հնչի, սկսվում է մետրոյից՝ գնացքի մեջ գեղարվեստական գրականություն ընթերցելուց։ Ըստ իս՝ սա ոչ միայն հաճելի զբաղմունք է, այլև մտքի և երևակայության «նախավարժանք»։ Այնուհետև դեպի համալսարան քայլելու ճանապարհին մտածում եմ օրվա անելիքներիս մասին։ Աշխատասենյակ հասնելուց հետո նախ ստուգում եմ էլեկտրոնային փոստս և անհրաժեշտության դեպքում պատասխանում նամակներին։ Դրանից հետո սկսվում է բուն գիտական գործունեությունը, որում առանցքային տեղ ունի գիտական գրականության մշտական ընթերցումը, տվյալ թեմայի շուրջ տեղեկությունների հավաքագրումը և վերլուծությունը։ Աշխատանքը հիմնականում ներառում է որևէ գաղափարի շուրջ մտորումներ, դրանց գրավոր ձևակերպումներ, հաշվարկներ, համակարգչային մոդելավորում, արդյունքների մշակում ու վերլուծություն, ինչպես նաև նոր հարցերի ձևակերպում և հետագա անելիքների պլանավորում։ Գրեթե ամեն օր մենք թիմով անցկացնում ենք փոքրիկ սեմինարներ, որոնց շրջանակում քննարկում ենք ընթացիկ խնդիրները, առաջարկում լուծման հնարավոր տարբերակներ, ձևակերպում հստակ հարցադրումներ և նախանշում մեր աշխատանքային մարտավարությունը։ Շատ եմ գնահատում սուրճի և ճաշի ընդմիջումները, երբ հնարավորություն եմ ունենում ոչ միայն գործընկերներիս հետ կիսվելու գիտական մտքերով ու գաղափարներով, այլև պարզապես շփվելու ոչ աշխատանքային թեմաներով։ Դա օգնում է լիցքաթափվել, հանգստանալ ու նոր եռանդով շարունակել աշխատանքը։ Իհարկե, օրվա ընթացքում լինում են նաև այլ բնույթի գործեր՝ դասախոսություններ, դրանց պատրաստվելը, ուսանողների հետ աշխատանք, երբեմն՝ ուրիշ խմբերին օգնելը կամ վարչական բնույթի գործեր։ Ճիշտ է, կցանկանայի, որ վարչարարական աշխատանքը քիչ լիներ, բայց ինչ արած։ Հաճախ էլ աշխատանքս շարունակում եմ նաև տանը։ Ընտանիքիս հետ ժամանակ անցկացնելուց և տնային գործեր կատարելուց հետո հաճախ երեկոյան կամ նույնիսկ գիշերը վերադառնում եմ գիտական աշխատանքին։ 

- Գիտությունը ենթադրում է միայն փորձեր ու մաթեմատիկական մոդելների վրա աշխատա՞նք, թե՞ կարևոր են նաև ստեղծագործական մոտեցումներն ու նորարարությունը։

- Գիտությունը, իհարկե, հիմնվում է փորձի, վերլուծության, մաթեմատիկական մոդելների ու փաստերի վրա։ Բայց անհնար է պատկերացնել գիտությունը՝ առանց ստեղծագործական մտածողության։ Նոր գաղափարների ձևակերպումն ու նոր ուղղությունների որոնումը ոչ պակաս, երբեմն ավելի կարևոր են, քան հստակ հաշվարկները կամ մոդելավորումը։ Շատ դեպքերում հենց ստեղծագործական մոտեցումն է, որ հնարավորություն է տալիս այլ կերպ նայելու իրերին, տեսնելու այն, ինչ ուրիշները չեն նկատել կամ ուշադրություն չեն դարձրել։ Գիտությունը երևակայություն, վարկածներ առաջադրելու կարողություն և ինտուիցիա է պահանջում։ Հատկապես տեսական ֆիզիկայում հաճախ գործ ունենք իրավիճակների հետ, երբ այս կամ այն վարկածը հնարավոր չէ անմիջապես հաստատել կամ ժխտել։ Այդ դեպքում պետք է համադրել տրամաբանությունը, մաթեմատիկան և ստեղծագործական մտածողությունը, որ կարողանաս ձևակերպել հնարավոր լուծումները։ Այս առումով գիտությունն ինձ համար թե՛ հետազոտություն է, թե՛ ստեղծագործություն։ Եվ հենց սա է, որ գիտությունն ինձ համար ավելի գեղեցիկ և հրապուրիչ է դարձնում։

- Տիգրա՛ն, Դուք ներկայում կատարում եք «Ժամանակակից երկչափ նյութերի էլեկտրական հատկությունների և լույսի երկրորդային ճառագայթման երևույթների տեսական հետազոտում» խորագրով ուսումնասիրություն։ Կպատմե՞ք հետազոտության մասին, որ մեր ընթերցողները ևս հասկանան՝ ինչ կարևորություն ունի այն։

- Մեր աշխատանքը վերաբերում է ժամանակակից գիտության հետաքրքիր ուղղություններից մեկին՝ երկչափ նյութերի ուսումնասիրությանը։ Դրանք նյութեր են, որոնց հաստությունը կազմում է ընդամենը մեկ ատոմի շերտ։ Դրանցից ամենահայտնին գրաֆենն է՝ ածխածնի մեկ ատոմ ունեցող շերտը, որն ունի մեղրախորիսխ հիշեցնող կառուցվածք։ Գրաֆենը շատ ամուր է, թափանցիկ, շատ լավ է հաղորդում ջերմությունը և գերազանց էլեկտրահաղորդիչ է։ Այս յուրատեսակ հատկությունների շնորհիվ գրաֆենն ու նմանատիպ նյութերը մեծ հետաքրքրություն են առաջացնում։ Դրանց կիրառությունների ոլորտները բազմազան են՝ սկսած էլեկտրոնիկայից (տրանզիստորներ, տվիչներ, մարտկոցային էլեկտրոդներ, տոպոլոգիական մեկուսիչներ և այլն) և ֆոտոնիկայից (ֆոտոդետեկտորներ, լույսի մոդուլարարներ, օպտիկական տվիչներ, լուսարձակող սարքեր, օպտիկական ալիքատարներ և այլն) մինչև կենսաբանություն և բժշկություն: Մեր թիմն ուսումնասիրում է այս նյութերի էլեկտրական և օպտիկական հատկությունները՝ փորձելով բացատրել այն երևույթները, որոնք դեռևս չունեն լիարժեք տեսական մեկնաբանություն։ Օրինակ՝ գրաֆենի հետաքրքիր հատկություններից է այսպես կոչված «նվազագույն» հաղորդականությունը, այսինքն՝ այն շարունակում է հոսանք հաղորդել նույնիսկ այն դեպքում, երբ դրա մեջ գրեթե չկան լիցքակիրներ։ Առաջին հայացքից սա հակասում է դասական պատկերացումներին, և մենք, ի թիվս այլ խնդիրների, փորձում ենք գտնել այդ երևույթի խորքային բացատրությունը։

- Ձեր հետազոտությունը որքանո՞վ կարող է օգտակար լինել արդիական տեխնոլոգիաների, օրինակ՝ էլեկտրոնային սարքերի, լուսարձակող նյութերի զարգացման համար կամ այլ կիրառություններում։ Կիրառական ի՞նչ արդյունք եք ակնկալում ստանալ։

- Չնայած մեր հետազոտությունը տեսական բնույթի է՝ այն ունի մի շարք կիրառական հեռանկարներ։ Օրինակ՝ լույսի ցրման միկրոսկոպիկ մեխանիզմի մոդելները կարող են բարելավել լազերային սպեկտրոսկոպիայի մեթոդները, որոնք օգտագործվում են նյութերի հատկությունների վերլուծության և որակի վերահսկման մեջ։ Գրաֆենի հաղորդականության առանձնահատկությունների ուսումնասիրությունը կարող է օգնել նոր սերնդի գերճշգրիտ տրանզիստորների մշակմանը։ Իսկ ֆլուկտուացիոն երևույթների՝ այսպես կոչված «աղմուկների» ուսումնասիրությունը կարևոր է էլեկտրոնային սարքերի զգայունության բարձրացման և սխալների նվազեցման տեսանկյունից։ Ընդհանուր առմամբ, մեր ստացած տեսական արդյունքները կարող են դառնալ գործնական լուծումների հիմք՝ սկսած նոր նյութերի վերլուծությունից մինչև սենսորների և միկրոսարքերի կատարելագործում։

- Կա՞ն արդյոք խոչընդոտներ կամ մարտահրավերներ, որոնց հանդիպում եք կատարվող հետազոտության ընթացքում։ Ի՞նչ միջոցներ եք ձեռնարկում դրանց հաղթահարման համար։

- Ինչպես յուրաքանչյուր խորքային տեսական հետազոտության դեպքում, մեր աշխատանքում նույնպես հանդիպում ենք մի շարք դժվարությունների և մարտահրավերների։ Մասնավորապես, զբաղվում ենք այնպիսի բարդ ֆիզիկական երևույթներով, որոնք հայտնի կամ «դասական» մոդելներով չեն բացատրվում և պահանջում են տեսական նոր մոտեցումներ ու մաթեմատիկական լուծումներ։ Շատ դեպքերում անհրաժեշտ է բարձր ճշգրտությամբ մոդելավորում, որը պահանջում է հզոր հաշվարկային ռեսուրսներ, իսկ այսպիսի հաշվարկները նաև չափազանց ժամանակատար են։ Այս դժվարությունները հաղթահարելու համար մեր թիմը հետևողականորեն զարգացնում է մոդելները՝ սկսելով պարզեցված տարբերակներից և աստիճանաբար խորացնելով ու ընդհանրացնելով դրանք։ Երբեմն դժվար է վստահելի և ճշգրիտ փորձարարական տվյալներ ունենալը, հատկապես այն երևույթների դեպքում, որոնց հետ կապված չափումները կատարվում են միայն հատուկ պայմաններում՝ բարդ և թանկարժեք լաբորատոր սարքավորումներով։ Այս պարագայում մեր թիմը նախատեսում է սերտորեն համագործակցել ոչ միայն արտասահմանյան, այլև ԵՊՀ-ում և հայաստանյան այլ լաբորատորիաներում աշխատող գործընկեր փորձարարական խմբերի հետ՝ տվյալները ստուգելու և մեր մոդելների կիրառելիությունը գնահատելու համար։ ՀՀ ԿԳՄՍՆ բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտեի դրամաշնորհային ծրագրերի միջոցով ԵՊՀ-ում գործող մեր փորձարար գործընկերները վերջին տարիներին ձեռք են բերել շատ կարևոր ժամանակակից սարքավորումներ, ինչը կարող է էականորեն բարելավել փորձարարների հետ մեր համագործակցությանը։ Թեև դժվարությունները քիչ չեն, մենք համոզված ենք, որ դրանք հաղթահարելի են՝ համակարգված և համառ աշխատանքի շնորհիվ։ Մեր թիմի փորձը և մասնագիտական համագործակցությունները մեծապես օգնում են այդ գործընթացում։

- Ինչպե՞ս եք գնահատում այս ոլորտի զարգացումը աշխարհում և Հայաստանում։ Ըստ Ձեզ՝ որ հիմնական ուղղություններն է անհրաժեշտ զարգացնել հետագայում։

- Վերջին երկու տասնամյակների ընթացքում երկչափ նյութերի ֆիզիկայի ոլորտն ամբողջ աշխարհում շատ արագ զարգանում է։ Գրաֆենի հայտնագործումից հետո ստեղծվել են բազմաթիվ նոր նյութեր, որոնց կիրառությունները բազմաբնույթ են։ Ամեն տարի այս ուղղությամբ հազարավոր գիտական հոդվածներ են հրապարակվում։ Հայաստանում նույնպես դիտվում է աճող հետաքրքրություն այս ոլորտի նկատմամբ, և վերջին տարիներին ակադեմիական ու համալսարանական մակարդակներում նկատվում է դրական զարգացում։ Հատկապես խրախուսելի է, որ որոշ լաբորատորիաներ համալրվել են ժամանակակից սարքավորումներով, ինչը հնարավորություն է տալիս զարգացնելու նաև փորձարարական ուղղությունը։ Կարևոր է շարունակական ուշադրություն դարձնել մի քանի հիմնական ուղղությունների զարգացմանը․ տեսական հետազոտությունների խորացում, փորձարարական բազայի ամրապնդում, միջազգային համագործակցության ընդլայնում, կրթական ծրագրերում արդի գիտելիքի ինտեգրում ուսանողներին ներգրավելու նպատակով։ Եթե կարողանանք համադրել տեսական, փորձարարական և կրթական բաղադրիչները, ապա Հայաստանը կարող է ունենալ կարևոր ներդրում այս գլոբալ զարգացող ոլորտում։

- Ի՞նչ քայլեր կամ նախագծեր է պետք իրականացնել՝ հնարավորություն տալու երիտասարդ գիտնականներին զարգացնելու իրենց գիտական գործունեությունը և ներգրավվելու նմանօրինակ հետազոտություններում։

- Հարկ է նշել, որ Հայաստանում, մասնավորապես՝ ԵՊՀ-ում, այս ուղղությամբ արդեն իսկ կատարվում են ակտիվ և արդյունավետ քայլեր՝ թարմացվում են կրթական ծրագրերը (այս ուղղությամբ ես ինքս ակտիվորեն ներգրավված եմ ԵՊՀ ֆիզիկայի ինստիտուտի՝ մեր մասնագիտությամբ մագիստրոսական կրթական ծրագրի բարելավման աշխատանքներում), ստեղծվում են նոր լաբորատորիաներ և գիտահետազոտական խմբեր, իրականացվում են երիտասարդ գիտնականների աջակցության տարբեր ծրագրեր ու դրամաշնորհներ։ Ասվածի վառ ապացույցներից է նաև հենց այս ծրագիրը, որի շրջանակում մենք կատարում ենք այս հետազոտությունը։ Այս գործընթացի շարունակականությունն ու խորացումը հնարավորություն կտան ձևավորելու գիտական միջավայր, որտեղ երիտասարդ մասնագետները իրենց ապագան կտեսնեն հենց Հայաստանում։ 

Գիտությամբ արդյունավետ զբաղվելու համար անհրաժեշտ են ժամանակ և մտավոր ազատություն։ Գիտնականի, հատկապես՝ երիտասարդ գիտնականի համար չափազանց կարևոր է այլ գործերից հնարավորինս ազատված լինելը՝ իր հիմնական աշխատանքի վրա կենտրոնանալու նպատակով։ Ցավոք, ֆինանսական ու կազմակերպական ռեսուրսների սահմանափակումների պատճառով գիտնականները հաճախ ստիպված են զգալի ժամանակ հատկացնել վարչարարական պարտականություններին։ Թղթաբանությունը շատ է և դանդաղ, ինչը խանգարում է հետազոտության բնական ընթացքին։ Այս խնդրի շուրջ ևս անհրաժեշտ է ձեռնարկել համակարգված քայլեր՝ վարչարարական բեռը թեթևացնելու և գիտնականին իր իրական գործին լիարժեք ժամանակ ու ուշադրություն տրամադրելու հնարավորություն ընձեռելու համար։

Ակտիվորեն գիտության հանրայնացմամբ զբաղվող Տիգրան Զալինյանը ԵՊՀ-ում նաև դասախոսում է, ներգրավված է մագիստրոսական կրթական ծրագրի բարելավմանն ուղղված աշխատանքային հանձնաժողովում, ինչպես նաև Երիտասարդ գիտնականների աջակցության ծրագրի (ԵԳԱԾ) «Գիտության հանրայնացման մրցույթի» շահառու է:

«Այս ծրագրի շրջանակում գիտահանրամատչելի բովանդակությամբ հոլովակներ ենք թարգմանում անգլերենից հայերեն, հնչյունավորում և տարածում: Մեր էջը կոչվում է «Բանական», որի կարգախոսն է՝ «Շարունակե՛ք տալ հարցեր»: Շատ կցանկանայի, որ գիտության հանրայնացմանն ուղղված նախաձեռնությունները ավելի ամուր տեղ գտնեն մեր կրթամշակութային միջավայրում»,- նշում է նա։

Բազմաթիվ հետաքրքրություններ ունեցող գիտաշխատողը նախատեսում է շարունակել գիտահետազոտական աշխատանքը, ընդլայնել միջազգային համագործակցությունները և հնարավորության դեպքում հիմնել կիսահաղորդիչների ֆիզիկայի և նանոտեխնոլոգիաների ոլորտում հիմնարար տեսական հետազոտությունների լաբորատորիա։ Բացի գիտական աշխատանքից՝ նա երբեմն բանաստեղծություններ ու պատմվածքներ է գրում, սակայն դրանք դեռ չի հրապարակում։ Տիգրան Զալինյանը գիտական ինը հոդվածների հեղինակ է՝ տպագրված տեղական և միջազգային պարբերականներում, նաև համահեղինակ է մեկ ուսումնաօժանդակ ձեռնարկի։

Երիտասարդներին, որոնք ցանկանում են գիտությամբ զբաղվել, նա խորհուրդ է տալիս հետևել իրենց հետաքրքրություններին, քանի որ միայն իսկապես հետաքրքրող թեմայով զբաղվելը կարող է արդյունավետ լինել։ 

«Գիտության մեջ կարևոր են համբերությունն ու համառությունը, քանի որ գիտությունը հաճախ արագ արդյունք չի տալիս․ երբեմն պետք է տարիներ շարունակ զբաղվել նույն խնդիրներով»,- ասում է նա։