ԵՊՀ ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՖԱԿՈՒԼՏԵՏԻ ԿԱՐԾԻՔԸ «ԲԱՐՁՐԱԳՈՒՅՆ ԿՐԹՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ» ՕՐԵՆՔԻ ՆԱԽԱԳԾԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ

1.         Նախաբան.

Բարձրագույն կրթության և գիտության ոլորտի զարգացումը մեծապես պայմանավորված է ժամանակին համընթաց կատարվող շարունակական համակարգային բարեփոխումներով և դրանց հաջող իրականացմամբ։

Հայաստանում հասունացել է կրթության, այդ թվում` բարձրագույն կրթության, ինչպես նաև գիտության բարեփոխման պահը: Այս ոլորտներում կուտակվել են բազմաթիվ խնդիրներ, որոնք ակնհայտորեն բերում են արդյունավետության նվազման: Նախորդ տարիներին տեղի ունեցած մասնակի փոփոխությունները հիմնականում արդյունք չեն տվել, քանի որ հաճախ կատարվել են չհամակարգված և առանց առկա կարողությունների հաշվառման: Այս տեսակետից արդիական և ողջունելի են այս ոլորտում համակարգային օրենսդրական փոփոխությունների նախաձեռնությունները:  

Նախագիծը նպատակ ունի համալիր կարգավորել բարձրագույն կրթության և գիտության ոլորտը:  Նախագծով, մասնավորապես, հստակեցվում են տարբեր եզրույթներ և ձևակերպումներ, որոնք տարակերպ են ընկալվում և առաջացնում են գործնական խնդիրներ, բարելավվում է բուհ ընդունելության ընթացակարգը, էապես խթանվում է ուսանողների շարժունակությունը, համատեղ կրթական ծրագրեր իրականացնելու համար ստեղծվում են իրավական հիմքեր, փորձ է արվել հստակություն մտցնել Կառավարության և լիազոր մարմնի լիազորությունների տարանջատման հարցում, բուհերի կառավարման համակարգը ենթարկվել է էական փոփոխությունների՝ կառավարման խորհուրդ-ակադեմիական խորհուրդ-ռեկտոր կառավարման մարմինների փոխադարձ կապի և գործառույթների տարանջատման համատեքստում։

1. 2.         Նախագծի հիմնավորվածության վերաբերյալ դիտարկումներ.

Նախագծում առկա են մի շարք համակարգային խնդիրներ, որոնք էապես կարող են խոչընդոտել Նախագծով հետապնդվող նպատակի իրականացմանը։

Այդ խնդիրները մեծապես պայմանավորված են հայեցակարգային մոտեցումների բացակայությամբ,  ինչի արդյունքում նախագծում էական նշանակություն ունեցող հարցերի վերաբերյալ առկա  են հատվածական կարգավորումներ։ Մասնավորապես, գիտական մեկ աստիճանի անցման, գիտական կազմակերպությունների կարգավիճակի, բուհերի կառավարման համակարգի վերաբերյալ կարգավորումները թերի են, չհիմնավորված, ինչը որոշ դեպքերում կարող է հանգեցնել լուրջ խնդիրների դրանց իրականացման գործընթացում։

Կրթության և գիտության ոլորտը, լինելով բազմաշերտ և բազմաբովանդակ, պահանջում է համալիր մոտեցում՝ ինչպես առկա խնդիրների վերհանման, այնպես էլ դրանց լուծման ճանապարհին։

Բարեփոխումների համալիրությունն ամբողջացնող և դրա իրագործման ժամանակային ու գործողությունների քարտեզը հայեցակարգն է, ռազմավարությունը կամ այլ ռազմավարական փաստաթուղթ, որը գույքագրում է խնդիրները, հստակ նշում է նպատակները, առաջադրում է դրանց հասնելուն ուղղված գործողությունները և տալիս է դրանց հիմնավորումները։

Դեռևս Նախագծի աշխատանքային տարբերակի վերաբերյալ քննարկումների ընթացքում հատկապես շեշտադրվել է հայեցակարգի բացակայությունը՝ որպես ամենաէական և մնացած թերությունները «ծնող» խնդիր։

Հայեցակարգի բացակայությունը էապես ազդել է Նախագծի որակի և համակարգվածության վրա, ինչի արդյունքում Նախագծում տեղ գտած տարբեր հարցերի վերաբերյալ իրավակարգավորումները հանգեցրել են տեղային ոչ համակարգային լուծումների կամ դրանց փորձի:

Նախագիծը, լինելով բավականին ծավալուն և կարգավորելով կրթության և գիտության ոլորտներում հասարակական հարաբերությունների շատ լայն շրջանակ, ենթադրում է ոչ պակաս ծավալով և բովանդակությամբ հիմնավորումների առկայություն։

Որպես այս ոլորտում բարեփոխումների անհամակարգվածության օրինակ կարելի է բերել հետևյալը. Նախագծի աշխատանքային

տարբերակի համեմատ կատարվել են որոշակի փոփոխություններ, սակայն թե Նախագծի աշխատանքային տարբերակում և թե Նախագծի՝ պաշտոնապես շրջանառված տարբերակում ընտրված մոդելների հիմնավորումները բացակայում են։ Մասնավորապես, Նախագծի աշխատանքային տարբերակում ընտրվել էր բուհերի ակադեմիական խորհուրդների ձևավորման և կառավարման մեկ մոդել, իսկ Նախագծում` դրան հակադիր տրամաբանությամբ մոդել, աշխատանքային տարբերակում դեկանի պաշտոնը նշանակովի էր, իսկ պաշտոնապես շրջանառված տարբերակում՝ ընտրովի (որն օբյեկտիվորեն ճիշտ լուծում է), սակայն տարբերակներից և ոչ մեկում որևէ հիմնավորում կամ մոդելների արդյունավետության նկարագրություն ներկայացված չէ:

Նախագծի հիմնավորումն, ըստ էության, չի պարունակում որևէ փաստ, վիճակագրություն, հաշվարկ կամ վերլուծություն, որից կարելի կլիներ եզրահանգումներ անել Նախագծի արդյունավետության և դրանում տեղ գտած խնդիրների և լուծումների կարևորության մասին, ինչը «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի պահանջ է (հոդված 5):

Նախագծով առաջադրվում է մոդելների փոփոխություն՝ անցումը մեկ գիտական աստիճանի, հանրային և մասնավոր բուհերի կառավարման գործող համակարգի տրամաբանության փոփոխություններ, գիտական կազմակերպությունների կարգավիճակի փոփոխություններ և այլն։ Սակայն, Նախագծի հիմնավորումներում չկան առկա մոդելի թերությունների մասին վկայող փաստական տվյալներ կամ նոր մոդելի անցման արդյունքում ակնկալվող դրական փոփոխությունների վերաբերյալ գոնե մոտավոր կանխատեսումներ, այդ թվում՝ վիճակագրության տեսքով։

Արդյունքում, ներկայացված փոփոխությունները կրում են «տակտիկական» բնույթ և այս ոլորտում առկա համակարգային խնդիրներին  լուծումներ ըստ էության չեն առաջարկում:

Կրթության և գիտության ոլորտում բարեփոխումներ իրականացնելուց առաջ անհրաժեշտ է հստակ պատկերացում ունենալ առկա խնդիրների և դրանք ծնող պատճառների մասին: Ակնհայտ է, որ այս պահին չունենք գիտական և կրթական արդյունքի գնահատման մեխանիզմ, ինչպես նաև առկա կարողությունների հաշվարկ: Նախագիծը մշակելիս չի կատարվել որևէ տնտեսական, սոցիալական, վիճակագրական ուսումնասիրություն:

Տնտեսական տեսակետից նախ անհրաժեշտ էր սահմանել հստակ նպատակներ, հասկանալ ներկայումս ծախսվող գումարներն բավարար են արդյոք այդ նպատակների իրականացման համար, գնահատել գիտության և կրթության կառավարվող մոդելներից որն է ամենաարդյունավետը և քիչ ծախսատարը:

Վիճակագրական տեսակետից պետք էր ուսումնասիրել այս պահին առկա և մոտակա տարիներին հնարավոր բուհ ընդունվողների թիվը, դիտարկել աշխատաշուկայի պահանջարկը, գնահատել բուհական/գիտական ոլորտի և այլ ոլորտներում առկա աշխատավարձերի տարբերությունը, դասախոսների/գիտաշխատողների անհրաժեշտ քանակը և առկա թվաքանակի հնարավոր փոփոխությունը, կատարել այլ անհրաժեշտ հաշվարկներ և դրա հիման վրա գտնել ամենաարդյունավետ լուծումը:

Սոցիալական տեսակետից անհրաժեշտ էր գնահատել այս պահին աշխատող գիտնականների, դասախոսների, սովորող ուսանողներին, դիմորդների կարողությունները, նրանց ունակությունները և հնարավորությունները որոշակի փոփոխություններին ադապտացվելու տեսակետից:

Այս տեսակետից ճիշտ կլիներ նախ իրականացնել համապատասխան հետազոտություններ, հրապարակել դրանք, կազմել և շրջանառության մեջ դնել ռազմավարությունը/հայեցակարգը փաստարկված հիմնավորումներով, և ստանալով հանրության շահագրգիռ ներկայացուցիչների արձագանքը, մշակել օրենսդրական փոփոխությունների առաջարկներ: Նշված գործողությունների իրականացումը մեր կողմից գնահատվում է առաջնային և շատ կարևոր:

1. 3.         Դիտողություններ Նախագծով առաջարկվող առանձին կարգավորումների վերաբերյալ.

3.1.      Հանրային բուհերի կառավարման առաջարկվող մոդելի վերաբերյալ.

Նախագծով առաջարկվում է հանրային բուհի կառավարման որոշակի մոդել: Այդ կառավարման մոդելը արժանի է ուշադրության այն համատեքստում, որ նախատեսում է կառավարման մարմինների ձևավորման լիովին նոր կարգավորումներ, լիազորությունների և գործառման նոր կանոններ։ Կարծում ենք, որ Նախագծում առաջարկված բուհերի կառավարման մոդելը մտահոգիչ է, քանի որ  տանում է ոչ թե ակադեմիական ազատություններից բխող ինքնավարության ու ինքնակառավարման, այլ գործադիր բյուրոկրատական կառավարման մարմիններից կախվածության ու կենտրոնացման, ինչը հղի է լրջագույն վտանգներով: Առաջարկվող մոդելը ուղղահայաց կառավարման համակարգ է, որը, փաստացի, հնարավորություն է տալիս լիազոր մարմնին անհամաչափ վերահսկողություն սահմանել բուհերի նկատմամբ։

Այսպես, Նախագծով առաջարկվում է հանրային բուհի կառավարման խորհրդի այնպիսի կազմ, որում առնվազն 6-ը, այսինքն՝ ուղիղ կեսը պետք է լինեն համապատասխան նախարարի ներկայացուցիչներ: ԵՊՀ ինստիտուցիոնալ հավատարմագրման նախորդ փուլում միջազգային փորձագետները մոտեցում էին արտահայտել, որ ԵՊՀ կառավարման մարմիններում (գիտական խորհուրդ, կառավարման խորհուրդ) վարչական մասնակցության չափաբաժինը մտահոգիչ է: Նախագծով ավելի շատ է սրվում այս խնդիրը, քանի որ լիազոր մարմինը նշանակում է ոչ միայն կառավարման խորհրդի անդամների կեսին, այլև կարող է ցանկացած ժամանակ դադարեցնել վերջիներիս լիազորությունները` այսպիսով լրիվ կախվածության մեջ դնելով իրենից:

Նախագծի 26-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ հանրային բուհի կառավարման խորհուրդը գործում է 5 տարի ժամկետով, որի կազմը հաստատում է համապատասխան լիազոր մարմինը։ Այդ լուծումը ևս տրամաբանական չէ, քանի որ միևնույն մարմինը իրականացնում է միաժամանակ երկու գործառույթ – և նշանակում  է խորհրդի անդամների կեսին, և հաստատում է ամբողջ խորհրդի կազմը: Ավելի տրամաբանական կլիներ, որպեսզի խորհրդի կազմը հաստատվեր այլ սուբյեկտի կողմից, օրինակ՝ կառավարության կամ վարչապետի, որոնք ներգրավված չեն խորհրդի ձևավորման գործընթացում:

Միաժամանակ, նախագիծը չի կարգավորում այն հարցը, թե արդյոք լիազոր մարմինը կարող է չհաստատել բուհի կառավարման խորհրդի կազմը, թե հաստատելը նրա պարտականությունն է։ Այդ առումով նախագծի 26-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է բավականին անորոշ ձևակերպում, նշելով, որ կառավարման խորհրդի կազմը հաստատում է համապատասխան լիազոր մարմինը՝ կառավարման խորհրդի ձևավորման պահանջների բավարարման դեպքում: Կարծում ենք, նշված կարգավորումը նախատեսում է պետական միջամտություն բուհի ինքնավարության մաս կազմող ինքնակառավարման գործառույթի իրացմանը։

Հարց է առաջանում, թե ինչու՞ և ինչպե՞ս պետք է լիազոր մարմինը ստուգի ձևավորման օրինականությունը, որը, փաստացի, ex ante վերահսկողություն է և խաթարում է բուհական ինքնավարության ինքնակառավարման բաղադրատարրը։ Բացի այդ, անհասկանալի է, թե ինչ է լինում այն դեպքում, եթե լիազոր մարմինը գտնում է, որ կազմը չի ձևավորվել պատշաճ կարգով, ի՞նչ պետք է անի լիազոր մարմինը և ի՞նչ պետք է անի բուհը։ Լուծված չէ նաև այն հարցը, թե ո՞վ պետք է խորհրդի կազմը ներկայացնի լիազոր մարմնի հաստատմանը և ի՞նչ ժամկետում պետք է կազմը հաստատվի։

Սահմանադրության 6-րդ հոդվածը սահմանում է, որ լիազորող նորմերը պետք է համապատասխանեն իրավական որոշակիության սկզբունքին։

 Բացի այդ, էականորեն նվազեցվել է կառավարման խորհրդի անդամների թիվը՝ ընդամենը տասներկու հոգի։ Ընդ որում, ինչպես արդեն նշվեց, խորհրդի անդամների կեսին նշանակում է լիազոր մարմինը, ինչը ևս ուղղակի միջամտություն է բուհական ինքնավարությանը և որոշ դեպքերում կարող է առաջացնել անցանկալի իրավիճակներ։ Մասնավորապես, Նախագիծը չի կարգավորում խորհրդում որոշումների ընդունման կարգը, ինչը ենթադրում է, որ դա թողնված է բուհի կանոնադրությանը, որի արդյունքում, եթե բուհի կանոնադրությամբ չնախատեսվեն որոշումների ընդունման այնպիսի մեխանիզմներ, որոնք կբացառեն անդամների կեսի քվեարկելու դեպքում որոշումների ընդունումը, ապա ստացվում է, որ լիազոր մարմինը էականորեն ազդելու է որոշումների ընդունման գործընթացի վրա։

Նախագծի համաձայն՝ Կառավարման խորհրդի կողմից օրենքով և բուհի կանոնադրությամբ սահմանված կարգով երկու անգամ անընդմեջ ռեկտոր չընտրելու դեպքում՝ կառավարման խորհրդի լիազորությունները դադարում են: Նախագիծը չի կարգավորում այն հարցը, թե այդ դեպքում ինչպե՞ս է ձևավորվելու նոր խորհուրդը, ի՞նչ ժամկետներում, ո՞վ է կատարելու ռեկտորի պարտականությունները, ինչի արդյունքում կարող  ստեղծվել իրավիճակ, երբ տևական ժամանակ բուհը չի ունենա կառավարման մարմիններ։

Կառավարման անհամակարգվածությունը ակնհայտորեն նկատվում է նաև կառավարման խորհրդի և ակադեմիական խորհրդի լիազորությունների և փոխհարաբերությունների համատեքստում։

Մասնավորապես, ըստ նախագծի, ակադեմիական խորհուրդը կարող է կառավարման խորհրդին բուհի կառուցվածքային փոփոխությունների վերաբերյալ առաջարկություններ ներկայացնել, սակայն այդ առաջարկությունները պարտադիր բնույթ չեն կրում, և կառավարման խորհուրդը, փաստացի, կարող է այդ առաջարկությունները հաշվի չառնել և ինքնուրույն իրականացնել կառուցվածքային փոփոխություններ:

Ըստ Նախագծի՝ բուհի կառուցվածքը հաստատում է կառավարման խորհուրդը, իսկ դրանց կանոնադրությունները և բուհի կրթական ծրագրերը ակադեմիական խորհուրդը։

Ստացվում է, որ ակադեմիական խորհուրդը չունի ակադեմիական կառուցվածքային միավորների ստեղծման, վերակազմակերպման կամ լուծարման հարցում որոշիչ ազդեցություն, այն դեպքում, երբ ակադեմիական խորհուրդն է լավագույնս տեղեկացված այդ խնդիրների մասին և որպես դրա տրամաբանական հետևություն նրան է վերապահված բուհի կրթական ծրագրերը հաստատելու լիազորությունը։

Արդյունքում, կառավարման խորհուրդը, ձևավորվելով լիազոր մարմնի կողմից և լինելով նրանից մեծ կախվածության մեջ, կարող է առանց ակադեմիական խորհրդի կարծիքը հաշվի առնելու իրականացնել բուհի կառուցվածքային փոփոխություններ, հաստիքների կրճատումներ, որոնք ուղղակիորեն առնչվում են բուհի հիմնական կենսագործունեության ոլորտներին: Այս կարգավորումը, նախ, բուհը վարչական կախվածության մեջ է դնում լիազոր մարմնից, երկրորդ, արդյունավետ չէ, քանի որ կառավարման խորհուրդը, ի տարբերություն ակադեմիական խորհրդի, չի կարող ինքնուրույն արդյունավետ լուծումներ տալ այնպիսի կարևոր հարցերի, որոնք իր իրավազորությունից դուրս են:

3.2.  Բուհի ռեկտորին ներկայացվող պահանջների վերաբերյալ.

Նախագծի 31-րդ հոդվածով սահմանված ռեկտորին ներկայացվող պահանջները անորոշ են։ Մասնավորապես, նախատեսվում է, որ ռեկտորը պետք է ունենա գիտական աստիճան, սակայն չի նշվում, թե կոնկրետ ինչ գիտական աստիճանի մասին է խոսքը։ Նախագիծը չի կարգավորում գործող գիտական աստիճանների հետագա ճակատագիրը, ինչի արդյունքում հարց է առաջանում, թե արդյոք ներկա գիտությունների թեկնածուի կամ դոկտորի գիտական աստիճան ունեցող անձինք կարող են հավակնել ռեկտորի պաշտոնին, թե խոսքը նոր դոկտորի որակավորում ունեցող անձանց մասին է։

Եթե գործող գիտական կոչումները ունեցող անձինք կարող են հավակնել այդ պաշտոնին, ապա գոնե պետք է սահմանափակում դնել առ այն, որ այդ դեքում դոկտորի գիտական աստիճան ունենալը պարտադիր է։ Բացի այդ, հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ ռեկտորը պետք է ապահովի նաև բուհի երկարաժամկետ զարգացման ռազմավարության իրացումը, որի անքակտելի բաղադրիչ է նաև գիտական գործունեությունը, ապա առավել ևս ինչքան բարձր է ռեկտորի գիտական աստիճանը, այնքան հարուստ է նրա գիտական ուղին, որի արդյունքում գիտահետազոտական բաղադրիչի իրացումն ավելի արդյունավետ կարող է լինել։ Մանավանդ, պետք է հաշվի առնել, որ ռեկտորը լինելու է ակադեմիական խորհրդի նախագահը։

3.3.  Գիտական աստիճանաշնորհման վերաբերյալ.

Նախագծով վերացվում է գիտական աստիճանաշնորհման երկաստիճան համակարգը և ներդրվում է միայն դոկտորի գիտական աստիճանը, ընդ որում՝ որպես բարձրագույն կրթության երրորդ մակարդակ։

Աշխարհի բազմաթիվ երկրներում գործում է այդ մոդելը, որի հետ միաժամանակ գործում են «օժանդակող» կառուցակարգեր, որպեսզի գիտության զարգացումը չխաթարվի: Օրենքի նախագծում մեկ գիտական աստիճանի անցնելու արդյունքում այդ «օժանդակող» կառուցակարգերի ստեղծման նախադրյալները բացակայում են, ինչի արդյունքում առկա են գիտական մեկ աստիճանի անցման արդյունքում գիտության բնականոն զարգացման տեմպերի հնարավոր նվազման վտանգներ:

Նախագծի անցումային դրույթները սահմանում են միայն, որ մեկ գիտական աստիճանը փաստացի ներդրվելու է 2022 թվականի սեպտեմբերի մեկից։ Այլ անցումային կարգավորումներ այդ մասով նախատեսված չեն, ինչի արդյունքում առաջանում եմ մի շարք հարցեր։

Ներկայումս կան իրավական ակտեր, որոնք դոկտորի գիտական աստիճան ունեցող անձանց համար նախատեսում են տարբեր պաշտոններում նշանակվելու ընթացակարգային երաշխիքներ (օրինակ՝ «Դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքը): Փոփոխության արդյունքում պահպանվելու՞ են այդ երաշխիքները և եթե այո, ապա արդյո՞ք դրանք պետք է տարածվեն նաև նոր կարգավորումներով դոկտոր համարվող անձանց վրա:

Թեկնածուի և նախագծով առաջարկվող դոկտորի գիտական աստիճանների հավասարեցման մեթոդաբանությունը զուրկ է որևէ խելամիտ հիմնավորումից. արմատապես տարբեր չափորոշիչներով ուղեկցվող գիտական աստիճանները նույնացնելը սոսկ արհեստական գործընթաց է և թելադրված է իբրև միջազգային համընդհանուր չափանիշներին համահունչ օրենսդրական կարգավորում նախաձեռնելու միանշանակ անհիմն տրամաբանությամբ, ակնհայտ անտեսվում են տևական ժամանակ մարդկանց անհամեմատ առավել լայն դիապազոնով կատարված հետազոտությունները: Արհեստական հավասարեցումը չի համարվում միջազգային չափանիշ: Բացի այդ, ողջամիտ կլիներ հետևել այն միջազգային փորձին, ըստ որի՝ նախապատվությունը տրվել է, օրինակ, դոկտորական գիտական աստիճանի դասակարգմանը՝  «1-ին կարգի դոկտոր և 2-րդ կարգի դոկտոր»: Բոլոր դեպքերում, հավասարեցումն աղերսներ չունի նաև իրավահավասարության սահմանադրական սկզբունքի տեսանկյունից, քանզի պետական անհիմն միջամտության արդյունքում միանգամայն տարբեր ներդրում ունեցած անձանց զուտ օրենսդրական ճանապարհով փորձ է արվում պարզունակ մեթոդաբանությամբ հավասարեցնել:

Բացի դրանից, մեկ գիտական աստիճանի անցնելու դեպքում խախտվում է բուհական/գիտական կոչումների/պաշտոնների համակարգը: Այս պահին առկա է չորս բուհական պաշտոն` դասախոս, ասիստենտ, դոցենտ, պրոֆեսոր: Դասախոսի համար անհրաժեշտ որակավորումը բարձրագույն կրթությունն է, ասիստենտի համար` գիտական աստիճանը կամ համապատասխան մասնագիտության գծով ասպիրանտուրան ավարտած լինելը, դոցենտի համար` թեկնածու և գիտամանկավարժական աշխատանք կատարած լինելը, պրոֆեսորի համար նախատեսված են ամենաբարձր չափանիշները դոկտորի և որոշակի գործունեություն ծավալած լինելու ձևով: Մեկ աստիճանի անցնելու դեպքում փաստացի նույն անձը կարող է հավակնել բոլոր չորս պաշտոնի, ինչը հակասում է որևէ պաշտոնավարման համակարգի կառուցման տրամաբանությանը:

Բազմաթիվ եվրոպական երկրներում բուհի լրիվ պրոֆեսորի պաշտոնին հավակնելու համար անձը պետք է ոչ միայն լինի PhD, այլև անցնի լրացուցիչ որակավորում (հաճախ կոչվում է «հաբիլիտացիա»): Ընդ որում` շատ երկրներում այդ լրացուցիչ որակավորում ստանալու համար անձը պետք է պաշտպանի հաբիլիտացիոն թեզ, որը փաստացի համապատասխանում է մեր դոտկորական ատենախոսությանը, և պաշտպանելուց բացի հաստատվի պետական լիազոր մարմնի կողմից:

Օպտիմալ լուծումը տվյալ դեպքում կլիներ թեկնածուի գիտական աստիճանը PhD-ին հավասարեցնելը, իսկ դոկտորի գիտական աստիճանը` հաբիլիտացված PhD-ին: Այսպիսով Հայաստանի գիտական աստիճանաշնորհման համակարգը հասկանալի կլիներ ինչպես եվրոպական, այնպես էլ նախկին խորհրդային երկրների համար, բացի դրանից հստակ կապահովվեր կապը գիտական աստիճանների և կոչումների համակարգի միջև:

3.4.      Տարիքային սահմանափակման վերաբերյալ.

Նախագիծը սահմանում է բուհում վարչական և ակադեմիական պաշտոններ զբաղեցնելու համար տարիքային խիստ սահմանափակումներ։

Մասնավորապես, նախագծի 36-րդ հոդվածի 14-15-րդ մասերը սահմանում են, որ «14.    Տարիքային կենսաթոշակի իրավունք տվող տարիքը լրացած անձը բուհում ակադեմիական կազմի թափուր պաշտոնների տեղակալման համար անցկացվող մրցութային ընտրությանը չի մասնակցում: Այդ անձի հետ բուհի ռեկտորը՝ ամբիոնի առաջարկությամբ, կարող է կնքել ոչ լրիվ ծանրաբեռնվածությամբ աշխատանքային պայմանագիր 1 ուսումնական տարի ժամկետով՝ տարեկան երկարաձգման իրավունքով:

1. Բուհում (մասնաճյուղում) վարչական պաշտոնում նշանակված կամ ընտրության արդյունքում վարչական կամ գիտական ստորաբաժանման (ամբիոն) ղեկավարի պաշտոնում նշանակված (ընտրված) անձի լիազորությունները դադարեցվում են ռեկտորի որոշմամբ, եթե լրացել է նրա տարիքային կենսաթոշակի իրավունք տվող տարիքը:»։

Ստացվում է, որ բուհում վարչական կամ ակադեմիական պաշտոն զբաղեցնող անձինք տարիքային կնսաթոշակի իրավունք տվող տարիքը լրանալու  դեպքում այլևս չեն կարող հավակնել զբաղեցնելու որևէ պաշտոն, իսկ առավելագույնը ինչի ակնկալիք կարող են ունենալ այդ անձինք մեկ տարի ժամկետով ոչ լրիվ ծանրաբեռնվածությամբ աշխատանքային պայմանագիրն է, այն էլ՝ ռեկտորի հայեցողությամբ։

Այս մոտեցումը արդարացի չի կարող համարվել: Կրթության և գիտության ոլորտի առանձնահատկություններից մեկն այն է, որ տարիքի հետ աճում է գիտական և կրթական փորձառության մակարդակը և 63 կամ 65 տարին այն տարիքը չէ, որ  գիտնականն այլևս չկարողանա ղեկավարել գիտական/բուհական գործընթաց: Ավելին ենթադրվում է, որ գիտնականի՝ պրոֆեսորի կոչմանը հավակնելու ժամանակահատվածը, բավականին երկար է և ենթադրում է որոշակի մասնագիտական գործունեություն, և դրան անձը հասնում է բավականին հասուն տարիքում: Բացի այդ պրոֆեսորին ներկայացվող պահանջները, մեր կարծիքով, պետք է ավելի խստացվեն, քանի որ այն ակադեմիական ամենաբարձր պաշտոնն է, ապա առավել ևս Նախագծում տեղ գտած այս կարգավարումը քննադատության չի դիմանում:

Նախագծի հիմնավորման մեջ բացակայում են այս կարևոր փոփոխության վերաբերյալ փաստարկները, չկան վիճակագրական տվյալներ և այդ կարգավորման իրագործման դեպքում սպասվելիք արդյունքի վերաբերյալ գոնե մոտավոր կանխատեսումներ։

Ավելին, ըստ նախագծի վարչական պաշտոն զբաղեցնող անձանց 65 տարին լրանալու դեպքում նրանք միանգամից ազատվում են զբաղեցրած պաշտոնից անկախ այն հանգամանքից, թե երբ են ընտրվել/ նշանակվել։

Այս մոտեցումը կյանքի կոչվելու դեպքում, համոզված ենք, էապես կխոչընդոտի բուհի արդյունավետ կառավարմանը, քանի որ իր մեջ բուհի/ֆակուլտետի երկարամյա ռազմավարական ծրագրերը չիրագործելու, դրանք հաճախակի փոփոխելու վտանգ է պարունակում, ինչի արդյունքում խաթարվում է կառավարման կայունությունը։

Սա խոսում է նաև երկակի ստանդարտների մասին, քանզի, օրինակ հանրային ծառայության այն ներկայացուցիչներին, որոնք պատասխանատու են քաղաքականություն մշակելու համար (իսկ կրթական համակարգում հիշյալ ղեկավարները հենց քաղաքականություն մշակելու համար են կոչված), չի սահմանվում որևէ տարիքային սահմանափակում, մինչդեռ՝ այդ քաղաքականությունն իրագործելու համար պատասխանատու հանրային ծառայողների համար սահմանվում են որոշակի սահմանափակումներ:

Բացի դրանից, տարիքային սահմանափակումը հակասում է ՀՀ սահմանադրության 29-րդ հոդվածին և հանդիսանում է տարիքային խտրականություն: Այս կարգավորումը հակասում է նաև ՀՀ աշխատանքային օրենսգրքին, քանի որ այնտեղ նույնպես նախատեսված չէ գործատուի անվերապահ իրավունքը լուծելու աշխատանքային պայմանագիրը աշխատողի` թոշակային տարիքն անցնելու դեպքում:

Որևէ անձի հետ աշխատանքային պայմանագրի լուծումը, նրան պաշտոնից հեռացումն առանց վերջինիս փաստացի կատարած աշխատանքի գնահատման չի կարող դիտարկվել իրավաչափ:

3.5. Բուհում ուսանողական ինքնակառավարման մարմինների վերաբերյալ.

Նախագիծը պարունակում է անորոշ ձևակերպումներ բուհում ուսանողական ինքնակառավարման մարմինների՝ ուսանողական խորհուրդների համար։

Մասնավորապես, բուհի կառավարման խորհրդի ձևավորման մասին խոսելիս Նախագիծն օգտագործում է «ուսանողական խորհուրդ»-ը եզակի թվով, իսկ արդեն ուսանողական ինքնակառավարման մարմինների մասին խոսելիս՝ հոգնակի թվով։ Նախագծում չկա հստակ կարգավորում առ այն, որ բուհում կարող է լինել միայն մեկ ուսանողական խորհուրդ։ Նշված խնդրահարույց կարգավորումները հնարավորություն չեն տալիս միանշանակ եզրահանգում կատարել առ այն, թե բուհում գործելու է մեկ ուսանողական խորհուրդ, թե դրանց թիվը կարող է լինել մեկից ավելի։ Եթե ուսանողական խորհուրդները պետք է լինեն մեկից ավելին, ապա ինչպե՞ս են փոխգործակցելու միմյանց հետ։

Վերը նշվածն առաջացնում է որոշ մտահոգություններ, մասնավորապես բուհի կառավարման խորհրդում ուսանողների ներկայացուցիչների առաջադրման և ուսանողների ինքնակառավարման մարմինների գործառման համատեքստում։     

3.6. Գիտության և կրթության միավորման վերաբերյալ.

Նախագծի վերտառությունը, ինչպես նաև Նախագծի կարգավորման առարկան ցույց են տալիս, որ մեկ իրավական ակտի շրջանակներում փորձ է արվել միավորել բարձրագույն կրթության և գիտության ոլորտները։ Ներկայումս բարձրագույն կրթության և գիտության ոլորտները ունեն փոխկապակցվածության բարձր մակարդակ, սակայն, միևնույն ժամանակ, առանձին զարգացող և ինքնուրույն գործառող ոլորտներ են, որի արդյունքում դրանց միավորումը մեկ օրենքում այս տեսքով, կարծում ենք, արդարացված չէ։

Նախագծի ընդունման անհրաժեշտության հիմնավորումից հնարավոր չէ վերջնականորեն ընկալել Նախագծի հեղինակների կողմից որդեգրված մոդելի հիմքում դրված տրամաբանությունը։

Նախագծի բովանդակության ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ ոլորտների միավորումը կրում է արհեստական բնույթ, քանի որ նախագծի առավել մեծ մասը նվիրված է բարձրագույն կրթության հատվածին, իսկ գիտության մասով, ըստ էության, կարգավորումները բավականին քիչ են և թերի։

Մասնավորապես, Նախագծի հիմնավորման մեջ շեշտադրվում է, որ գիտության ոլորտում հստակեցման կարիք ունեն նաև կառավարություն-պետական կառավարման լիազոր մարմին-գիտական կազմակերպություն իրավասության սահմանները, միջազգային չափանիշներին համապատասխան գիտական կադրերի պատրաստման մեխանիզմները, ինչպես նաև գիտության ոլորտում օտարերկրյա ներդրումների հետ կապված հարաբերությունները և կրթություն-գիտություն-տնտեսություն կապի խրախուսման մեխանիզմները, սակայն նախագիծը չի պարունակում այդ խնդիրների ամբողջական լուծումները։

Բացի այդ հիմնավորման մեջ նշվում է, որ անհրաժեշտ հիմքեր են դրվում գիտահետազոտական կազմակերպությունների և բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների համագործակցության և աստիճանական ինտեգրման համար՝ գիտական կազմակերպություններին ինքնուրույն գործելու, հետազոտական ցանցեր և կոնսորցիումներ ձևավորելու կամ բուհերի կազմում որպես գիտահետազոտական ինստիտուտներ ընդգրկվելու իրավական հիմքեր ստեղծելով։

Իհարկե սա առաջին հայացքից լավ գաղափար է, սակայն պետք է նկատել, որ այդ իրավական հիմքերը, փաստացի ստեղծված չեն։ Մասնավորապես, Նախագծի 10-րդ հոդվածի 2-րդ մասը սահմանում է, որ բարձրագույն կրթության երրորդ մակարդակում ուսումնառությունը բուհն իրականացնում է ինքնուրույն կամ գիտական կազմակերպության հետ համատեղ, սակայն չի սահմանում, թե ինչպես է ապահովվելու այդ համագործակցությունը, մասնավորապես այն դեպքերում, եթե բուհը չցանկանա որևէ գիտական  կազմակերպության հետ համատեղ իրականացնել ուսումնառությունը, բացակայում են նաև այն իրավական նախադրյալները, որոք բուհին «կստիպեն» ուսումնառությունը կազմակերպել գիտական կազմակերպության հետ համատեղ։

Անհասկանալի է, թե գիտության և կրթության սերտաճման որ մոդելն է ընտրվելու նախագծի ընդունման դեպքում: Ակնհայտ է, որ, օրինակ` ԳԱԱ կազմում գտնվող ինստիտուտները «անկախանալու» են, սակայն նշված չէ` դրա արդյունքում ինչպես են այդ ինստիտուտները համագործակցելու բուհերի հետ, արդյոք մտնելու են բուհական համակարգի մեջ:

Կարծում ենք, միայն տնտեսական և վիճակագրական ուսումնասիրությունների հիման վրա է կարելի հասկանալ` գիտության կառավարման որ մոդելն է ամենաարդյունավետը: Օրինակ` ակնհայտ է, որ եթե ԳԱԱ կազմում գտնվող ինստիտուտներին տրվում է ինքնավարություն, ապա ամեն մեկի համար գործառութային ծախսերի թիվը ավելանալու է: Մյուս կողմից, միգուցե ԳԱԱ գործունեությունն նշված ուղղությամբ բարելավելու, դրա լիազորությունները հստակեցնելու դեպքում հնարավոր կլինի ինստիտուտների կառավարման արդյունավետությունը բարձրացնել, իսկ բուհերի հետ համագործակցությունն ավելի դյուրին դարձնել: Այս հարցի հստակ պատասխանը նախագծում չի տրվում:

Ամեն դեպքում, այս պահին որևէ հաշվարկ և մեխանիզմ նախատեսված չէ, և, փաստացի, Նախագծի ընդունման դեպքում գործընթացը ամբողջությամբ մնալու է նախարարության լիազորության ներքո, ինչը անընդունելի է:

3.7.      ՀՀ գիտությունների ազգային ակադեմիայի վերաբերյալ.

Յուրաքանչյուր երկրում, գիտության զարգացման պատմականորեն ձևավորված ավանդույթների ուժով տարբեր անվանումներով և տարբեր կազմակերպաիրավական ձևերով կազմավորվում են գիտական կառույցներ, որոնք ոչ միայն ինքնակառավարման մարմնի կարգավիճակով միավորում են բարձրակարգ գիտնականների, այլև հանդիսանում են դասական իմաստով գիտական ներուժի համակարգման հաստատություններ, այսինքն՝ այդպիսիք բնավ սոսկ խորհրդատվական կառույցներ չեն: Մինչդեռ՝ նախագիծը նախապատվությունը տվել է գիտական այդպիսի արդեն իսկ կայացած կառույցը պարզապես խորհրդատվական մարմնի կարգավիճակի իջեցնելու տարբերակին. Մասնավորապես, օրինագծի 25-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն. «Հայաստանի Հանրապետության գիտությունների ազգային ակադեմիան բարձրագույն գիտական կոչումներ ունեցող և Հայաստանի կամ օտարերկրյա ճանաչված գիտնականների ինքնակառավարվող միավորում է, որի հիմնական գործառույթը գիտության զարգացման և գիտահետազոտական գործունեության արդյունքների ներդրման, ինչպես նաև հանրապետության տնտեսական, սոցիալական և մշակութային զարգացման ուղղությամբ համապատասխան ոլորտի պետական քաղաքականություն մշակող և իրականացնող մարմիններին խորհրդատվության տրամադրումն է»:

Ինչ խոսք, տարբեր գործոններով պայմանավորված, ներկայումս Հայաստանի Հանրապետության գիտությունների ազգային ակադեմիան բախվում է տարաբնույթ խնդիրների, սակայն դրանց լուծման միակ երաշխիքը հիմնավորված բարեփոխումներն են, հակառակ պարագայում, թերևս, այն մտայնությունն է իշխում, ըստ որի՝ «չկա կառույցը, չկա պրոբլեմը» հայտնի անհեռանկար ու ուժային մեթոդաբանությունն է կանխորոշում զարգացումները:

Մյուս կողմից, անտեսվում է այն, որ նշված կառույցը, այնուամենայնիվ հզոր ներուժ ունի, իրականացրել և իրականացնում է միջազգային ճանաչում ունեցող հետազոտություններ և այլն, իսկ դրանք կանխորոշում են պետության գիտական ճանաչվածության և գործնական հենքով կիրառական արժեհամակարգը, և շատ վտանգավոր է առանց տեսլականի և հստակ հաշվարկների դրան զուտ խորհրդատվական մարմնի կարգավիճակ տալը:

Ակադեմիան պետք է դիտարկել որպես գիտության կառավարման առանցքային տարր: Համապատասխան հաշվարկներ և հետազոտություններ իրականացնելու դեպքում շատ հավանական է պարզվի, որ Ակադեմիայի գործառույթների հստակեցման և բարեփոխման դեպքում այդ կառույցի ներուժի օգտագործմամբ գիտության և կրթության մերձեցումը, ինչպես նաև գիտական հետազոտությունների իրականացումը կլինեն առավել արդյունավետ և քիչ ծախսատար:

 4.     Եզրակացություն.

Բարձրագույն կրթության և գիտության ոլորտի բարեփոխումները պետք է կատարվեն համակարգված, զգուշորեն և հստակ հաշվարկների հիման վրա: Այդ բարեփոխումները պետք է հիմնված լինեն նաև հանրակրթության համակարգի բարեփոխման վրա: Վերջիվերջո, որակյալ բարձրագույն կրության և գիտության հիմնական գրավականներից մեկը որակյալ դիմորդներն են, որոնք պատրաստված են, ձգտում են ձեռք բերել գիտելիքներ և զարգացնել իրենց ընտրած ոլորտը:

Այս տեսակետից, Նախագծի հիման վրա նախատեսվող բարեփոխումները, ըստ էության, կտրված են փաստացի իրավիճակից, նորամուծությունները, ըստ էության չեն լուծում ո´չ բարձրագույն կրթության, ո´չ գիտության ոլորտի ռազմավարական հիմնահարցերը, այլ ընդամենը միտված են առանձին որոշակի խնդիրների լուծմանը՝ միաժամանակ առանց հիմնավորման փոփոխելով առանձին կարգավորումներ, ինչի պատճառով առկա է վտանգ, որ բարեփոխումները չեն ծառայի իրենց նպատակին, և որ ավելի վտանգավոր է, կարող են հանգեցնել բացասական հետևանքների:

Այս տեսակետից, ինչպես արդեն նշել ենք, բարեփոխումներն իրականացնելուց առաջ պետք է նախ կուռ հաշվարկների և հետազոտությունների հիման վրա մշակել ռազմավարություն, որը ցույց կտա ոլորտի զարգացման ամենաարդյունավետ, քիչ ծախսատար և մեր պայմաններին համապատասխան մոդելը, քննարկել այդ մոդելը շահագրգիռ հանրության հետ և նոր դրա հիման վրա մշակել օրենքի նախագծեր:

Առավել ևս, որ Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2019-2023 թթ. գործունեության միջոցառումների ծրագրով բարձրագույն կրթության ոլորտում նախատեսվում է տարբեր հայեցակարգերի մշակում։

 

 

ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

«ԲԱՐՁՐԱԳՈՒՅՆ ԿՐԹՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ» ՕՐԵՆՔԻ ՆԱԽԱԳԾԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ

Նախագծի վերաբերյալ կարծիքում տեղ գտած մտահոգություններն ամփոփելով ներկայացնում ենք հետևյալ հիմնական առաջարկությունները, որոնք միտված են Նախագծի բարելավմանը.

1. Հանրային բուհերի կառավարման տեսակետից`

• ավելացնել կառավարման խորհրդի անդամների թիվը կամ նախատեսել միջակայք, որի շրջանակներում յուրաքանչյուր բուհի կանոնադրությամբ կսահմանվի կառավարման խորհրդի անդամների կոնկրետ թիվը,
• ավելացնել տվյալ բուհի դասախոսների և ուսանողների ներկայացուցիչների տոկոսային մասնակցությունը բուհի կառավարման խորհրդում (հիսուն տոկոսից ավելի), ինչով իսկապես կապահովվի բուհի անկախությունը քաղաքական գործընթացներից և նախադրյալներ կստեղծվեն բուհի իրական ինքնակառավարման համար,
• հստակեցնել բուհի կառավարման խորհրդում դասախոսների և ուսանողների ներկայացուցիչներին առաջադրվող չափանիշները (աշխատանքային ստաժ, աստիճան, կոչում, որոշակի կուրս և այլն), ինչպես նաև բարելավել ընտրության մեխանիզմները,
• հստակեցնել լիազոր մարմնի կողմից առաջադրվող անդամներին ներկայացվող պահանջները,
• որոշակիացնել լիազոր մարմնի կողմից կառավարման խորհրդի կազմի հաստատման կարգավորումները, այդ գործառույթը վերապահելով կառավարությանը կամ վարչապետին,
• հստակեցնել ակադեմիական խորհուրդ-կառավարման խորհուրդ հարաբերություններն այնպես, որ կառավարման խորհուրդը չկարողանա միանձնյա որոշում կայացնել բուհի կառուցվածքի և հաստիքացուցակի այնպիսի փոփոխությունների վերաբերյալ, որոնք կապված են բուհում ակադեմիական և գիտական գործունեության հետ: Մասնավորապես, Նախագծով անհրաժեշտ է սահմանել, որ բուհի ակադեմիական և գիտական գործունեությանը վերաբերող կառուցվածքային փոփոխությունները կատարվեն ակադեմիական խորհրդի առաջարկությամբ և (կամ) եթե առաջարկություն կարող են ներկայացնել նաև կառավարման խորհրդի անդամները կամ ռեկտորը, ապա կառուցվածքային փոփոխություններ կարող են կատարվել միայն ակադեմիական խորհդի համաձայնությամբ։

2. Բուհի ռեկտորի համար նախատեսել առավել բարձր չափանիշներ կամ օրենքով նախատեսել, որ տվյալ բուհի կանոնադրությամբ ռեկտորին ներկայացվող պահանջները կարող են ավելի խիստ լինել: Բացառություն կարող են կազմել մասնագիտական բուհերը (սպորտի կամ արվեստի և այլ ուղղվածության), որոնց համար կարող են սահմանվել ռեկտորին ներկայացվող Նախագծով նախատեսվածից կարող են սահմանվել ընդհանուր կանոնից տարբերվող պահանջներ: Դրանով հնարավորություն կընձեռնվի տարբերակված մոտեցում ցուցաբերել տարբեր բուհերի նկատմամբ: Մեծ բուհերի համար հնարավոր կլինի նախատեսել ավելի խիստ չափանիշներ (գիտությունների դոկտորի աստիճան, պրոֆեսորի կոչում և այլն), իսկ փոքր կամ համապատասխան որակավորմամբ մասնագետներ չունեցող բուհերի դեպքում` ավելի ցածր:

3. Օրենքով նախատեսել, որ գիտությունների թեկնածուի գիտական աստիճանը հավասարեցվում PhD-ին, իսկ դոկտորի գիտական աստիճանը` հաբիլիտացված PhD-ին: Այսպիսով Հայաստանի գիտական աստիճանաշնորհման համակարգը հասկանալի կլինի ինչպես եվրոպական, այնպես էլ նախկին խորհրդային երկրների համար, բացի դրանից հստակ կապահովվի կապը գիտական աստիճանների և կոչումների համակարգի միջև:

4. Վերացնել արհեստական տարիքային սահմանափակումը և ներդնել բուհերի և գիտական կազմակերպությունների վարչական պաշտոններ զբաղեցնող անձանց համար աշխատանքի գնահատման հստակ չափանիշներ, մասնագիտական առանաձնահատկությունների հաշվառմամբ` համապատասխանեցնելով կարգավորումը ՀՀ սահմանադրությանը և ՀՀ աշխատանքային օրենսգրքին՝ հաշվի առնելով նաև այն հանգամանքը, որ Նախագծի համաձայն գիտական գործունեություն իրականացնող անձանց համար լրացուցիչ սոցիալական երաշխիքները գործում են 70 տարին լրանալուց հետո։

5. Հստակեցնել ուսանողների ինքնակառավարման մարմինների վերաբերյալ ձևակերպումները՝ նախատեսելով, որ եթե դրանց թիվը կարող է լինել մեկից ավելի, ապա սահմանել դրանց փոխգործակցության կարգն ու կառավարման խորհրդում թեկնածուներ առաջադրելու մեխանիզմների ընդհանուր նկարագիրը։

6. Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ Նախագծի իմաստով ֆակուլտետի դեկանն ու կառուցվածքային միավորի ղեկավարը դիտարկվում են նույն հարթությունում՝ առաջարկում ենք կրթական գործունեություն իրականացնող կառուցվածքային միավորների (օրինակ՝ ինստիտուտի տնօրեն) ղեկավարի պաշտոնը ևս դարձնել ընտրովի։ Այս առաջարկությունը պայմանավորված է նաև այն հանգամանքով, որ ապագայում հնարավոր է ֆակուլտետների հիմքի վրա ինստիտուտների ձևավորվում, որի արդյունքում ինստիտուտի տնօրենն իրականացնելու է այն նույն գործառույթները, ինչ-որ ֆակուլտետի դեկանը։

7. Գիտության կառավարման, գիտության և կրթության մերձեցման կամ ինտեգրման տեսակետից անհրաժեշտ է հստակեցնել գիտական ինստիտուտների և բուհերի մոտարկման կառուցակարգը, հստակեցնել ՀՀ Գիտությունների Ազգային Ակադեմիայի՝ որպես հանրապետությունում գիտական գործունեությունը համակարգող հիմնական կառույցի կարգավիճակը և դրանց բխող կառուցվածքը և գործառույթները` նպատակ ունենալով համապատասխան հաշվարկների և ուսումնասիրությունների հիման վրա ընտրել ամենաարդյունավետ մոդելը:

ԵՊՀ իրավագիտության ֆակուլտետ