Ավելի քան 1300 գիտական հոդված «Scopus» շտեմարանում․ ԵՊՀ գիտնականի հաջողության պատմությունը

Արմեն Թումասյանի համար գիտությունը ոչ միայն փորձարարական աշխատանք է, այլև նորարարությունների շարժիչ ուժ։

Ինչպիսի՞ն է գիտության ոլորտում աշխատող մարդը, ո՞րն է նրա ոգեշնչման աղբյուրը, որո՞նք են նրա համար ամենամեծ մարտահրավերները։ Այս և այլ հարցերի շուրջ զրուցել ենք Արմեն Թումասյանի հետ։

- Պարո՛ն Թումասյան, ինչպե՞ս սկսվեց Ձեր ճանապարհը գիտության ոլորտում։ Ո՞վ կամ ի՞նչն է ոգեշնչել Ձեզ։

- Մասնագիտական առաջին քայլերս գիտության ոլորտում կատարել եմ Մեծ հադրոնային կոլլայդերի (LHC) կոմպակտ մյուոնային սոլենոիդ (CMS) գիտափորձի շրջանակում, որն առ այսօր իմ գործունեության առանցքում է: Այս նախագծի շուրջ սկսել եմ աշխատել 2007 թվականից Միջուկային հետազոտությունների միացյալ ինստիտուտում (ՄՀՄԻ, Դուբնա, ՌԴ), որտեղ 2007-2008 թթ. աշխատել և սովորել եմ մագիստրոսական կրթության շրջանակում: 

Ընդհանուր առմամբ միջավայրն էր ոգեշնչող և տրամադրող: Կար CMS նախագծի աշխատանքային մեծ խումբ, որն ուներ բազմաթիվ արդիական խնդիրներ։ Դրանց թվում էր այդ ժամանակ դեռևս չբացահայտված Հիգգս մասնիկի որոնումը նորակառույց LHC-ի CMS գիտափորձում: Այս նախագիծն իր մասշտաբներով, իհարկե, չէր կարող անտարբեր թողնել որևէ մեկին: Այստեղից էլ սկսվել է իմ գիտական գործունեությունը, որը 2009 թվականից շարունակվել է Ա. Ի. Ալիխանյանի անվան ազգային գիտական լաբորատորիայում (Երևանի ֆիզիկայի ինստիտուտ) սկզբում ասպիրանտի, իսկ 2012 թվականից՝ գիտաշխատողի կարգավիճակով: 2018 թվականից համատեղությամբ աշխատում և դասավանդում եմ նաև ԵՊՀ ֆիզիկայի ինստիտուտում:

- Ո՞րն է գիտության ոլորտում աշխատելու Ձեր ամենամեծ մոտիվացիան։

- Գիտական գործունեություն ծավալող յուրաքանչյուր մարդու համար կա ընդհանուր պատասխան այս հարցին՝ նորը բացահայտելն ու ուսումնասիրելը: Իմ պարագայում խոսքը մատերիայի հիմնարար հատկությունների ուսումնասիրության մասին է: CMS գիտափորձում այս ուսումնասիրությունները կատարվում են շատ մեծ էներգիաներով պրոտոնների կամ միջուկների փոխազդեցություններում և նպատակ ունեն հաստատելու կամ հերքելու հիմնարար մակարդակում բնության մասին մեր պատկերացումներն ու կանխատեսումները: Այս խնդիրներն ինքնին շատ հետաքրքիր են և մոտիվացիայի մեծ աղբյուր են:

Գիտականից զատ՝ գոյություն ունի մոտիվացիայի մեկ այլ աղբյուր: Նման խոշոր նախագծերը տեխնոլոգիական առաջընթացի շարժիչ ուժերից են, որոնք մեզ տալիս են նորարարական դետեկտորներ, հաշվողական և վելուծական նորագույն մեթոդներ և հզորությունների նոր սահմաններ, հաղորդակցության նոր եղանակներ և այլն: Այսօրինակ խոշոր նախագծերը տալիս են եզակի հնարավորություն՝ հաղորդակիցը լինելու նման տեխնոլոգիաներին, իսկ դրանց յուրացումը և հնարավոր կիրառությունը այլ խնդիրներ լուծելիս (և ոչ միայն գիտության ոլորտում) նույնպես մոտիվացիայի մեծ աղբյուր են և շատ դեպքերում՝ մեծ մարտահրավեր:

- «Scopus» ամսագրում հրապարակված քանի՞ հոդված ունեք և ի՞նչ ուղղություններով եք կատարում Ձեր հետազոտություները։

- Համահեղինակ եմ ավելի քան 1300 հոդվածների, որոնցից մոտ 15-ը անհատական կամ փոքր աշխատանքային խմբով տպագրություններ են, իսկ գերակշռող մեծամասնությունը CMS համագործակցությամբ տպագրված հոդվածներն են: Միջազգային համագործակցության շրջանակում ստացված գիտական արդյունքը (որն այս պարագայում հոդվածն է) համարվում է ընդհանուրինը՝ բոլոր գործընկերներինը: Սա պայմանավորված է նրանով, որ նման նախագծերի շուրջ աշխատում են բազմաթիվ գիտաշխատողներ, ինժեներներ, տեխնիկներ և ուսանողներ: Իսկ գիտական արդյունք չի լինի՝ առանց համընդհանուր աշխատանքի, որտեղ մնացած մոտ 3000 համահեղինակների նման մշտական ներդրում ունեմ նաև ես:

Այս ընդհանուր աշխատանքը բազմաշերտ և բազմապրոֆիլ գործունեություն է՝ սկսած դետեկտորի անխափան աշխատանքի ապահովումից, տվյալների գրանցումից մինչև տվյալների մշակում, որակավորում, մոդելավորում և այլն: Այսպիսով, որպես համագործակցության լիարժեք և բարեխիղճ անդամ, ունեմ մոտ 1300 հոդված: Սակայն ինձ համար կարևոր են CMS-ի այն հոդվածները, որտեղ արտացոլվում են ոչ միայն ընդհանուր բնույթի աշխատանքների, այլև այն հետազոտությունների արդյունքները, որոնցում ես ներդրում ունեմ հենց որպես գիտաշխատող: Այս հոդվածների թիվը կազմում է 1300-ի շատ փոքր մասը, սակայն հենց դրանք եմ համարում իմ հոդվածները: 

Վերջին մի քանի տարիների հետազոտություններիս հիմնական առարկան է Հիգգս մասնիկի որոնումը տարբեր հազվագյուտ պրոցեսներում: Այս հետազոտությունները հնարավորություն են տալիս ամբողջական պատկերացում կազմելու Հիգգս մասնիկի և նրա բնութագրերի վերաբերյալ: Աշխատանքների որոշ մասը նվիրված է այսպես կոչված ստանդարտ մոդելից դուրս հետազոտություններին, որոնք ուղղված են որոշ հանրահայտ մոդելների ստուգմանը CMS գիտափորձում (ինչպես, օրինակ, մութ մատերիայի գոյության հիպոթեզը): Որոշակի աշխատանքներ են կատարվել ստանդարտ մոդելի հայտնի բաղադրիչների ստուգման ուղղությամբ, ինչպես, օրինակ, Դրելլ-Յանի պրոցեսում ասիմետրիաների չափումը:

Բացի դրանից՝ ներգրավվել եմ նաև մեկ այլ միջազգային նախագծում` ՄՀՄԻ (Դուբնա, ՌԴ) NICA կոլլայդերի SPD գիտափորձում: Սա նույնպես մասշտաբային նախագիծ է, որի նպատակն է ուսումնասիրել անգույն հադրոնների սեփական մոմենտի կամ սպինի ձևավորման մեխանիզմը: Այստեղ ձևավորված աշխատանքային խմբի հետ համատեղ մշակում ենք մասնիկային կլաստերների վերականգնման ալգորիթմներ՝ հենվելով CMS-ում ունեցած փորձի վրա և օգտագործելով մեքենայական ուսուցման մեթոդները:

- Ի՞նչ մարտահրավերների եք բախվում հետազոտական աշխատանքներ կատարելիս։ Ըստ Ձեզ՝ ինչպիսի՞ մասնագիտական որակներ պետք է ունենա գիտնականը խոչընդոտները հաղթահարելու և գիտության ոլորտում հաջողության հասնելու համար։

- Մասնագիտական գործունեության ընթացքում հանդիպող մարտահրավերները հիմնականում այն տարբեր խնդիրներն են, որոնց լուծման շուրջ աշխատում ենք։ Դրանք հաղթահարելու համար անհրաժեշտ են աշխատասիրություն և պարտաճանաչություն: 

Ինչ վերաբերում է CMS խմբի գործունեության ընթացքում հանդիպող մարտահրավերներին՝ հիմնականը մոտիվացված աշխատանքային խումբ ձևավորելու խնդիրն է։ Մեր գործում միայնակ առաջ գնալ հնարավոր չէ: Թեև ունենք տարբեր համագործակցությունների լայն հնարավորություն, սակայն չափազանց կարևոր է տեղում ամուր թիմ ունենալը: Ներկայում արդեն ունենք բավական ամուր և կայացած խումբ, որը ծավալում է ակտիվ գործունեություն։ Սակայն անհրաժեշտ է ընդլայնել գործակցության շրջանակը, և դրա համար կարևորագույն նախապայմանը լավ պատրաստվածությամբ և մոտիվացված ուսանողների հոսքն է:

- Ի՞նչ նոր նախագծեր կամ հետազոտական ծրագրեր ունեք։

- Վերջերս սկսել եմ աշխատել SPD (NICA) նախագծի շուրջ, որտեղ նաև կոլլաբորացիոն խորհրդի նախագահն եմ:

Վերջին երկու տարիներին մեր գիտական խումբը սկսել է նոր գործունեություն Ֆերմիլաբի (Չիկագո, ԱՄՆ) գործընկերների հետ համատեղ, որը նվիրված է ճշգրիտ ժամանակային և կոորդինատային չափումներ կատարող նոր սերնդի կիսահաղորդչային դետեկտորների մշակմանն ու թեստավորմանը: Սա շատ խոստումնալից հետազոտական ուղղություն է, որը բոլորովին նոր էր մեզ համար, սակայն մեր խմբի համար արդեն դարձել է առաջնահերթություն:

- Ըստ Ձեզ՝ ի՞նչ է անհրաժեշտ հաջողության հասնելու և մասնագիտական ոլորտում կայանալու համար։

- Չգիտեմ, կիմանամ երևի, երբ հասնեմ հաջողության: Իսկ մինչ այդ՝ աշխատասիրություն և համբերություն: 

- Ի՞նչ սիրելի զբաղմունքներ ունեք։

- Ֆիլմեր, շախմատ, ֆուտբոլ․ առանձնապես ոչ մի արտասովոր բան:

- Կա՞ մի խորհուրդ, որը շատ կարևոր է եղել Ձեր կյանքում, և որը կուզեիք փոխանցել ընթերցողին։

- Այո՛․ «Մի՛ կարծիր, որ մարդիկ քո խորհրդի կարիքն ունեն»։